Το «γυναικείο ζήτημα» και η εκπαίδευση των γυναικών το 18ο και 19ο αιώνα.

ΤΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΕΩΣ ΤΟ 19^ο ΑΙΩΝΑ

       Στη Νεολιθική εποχή η γυναίκα είχε σαφή κοινωνική υπεροχή απέναντι στον άντρα, μέσα σε μια μητριαρχικά δομημένη κοινωνία. Τα επιτεύγματα, όμως, της Νεολιθικής Επανάστασης είχαν ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της νομαδικής  συμπεριφοράς των αρχαίων λαών και την εγκατάστασή τους σε μόνιμους οικισμούς και κατοχή γης. Με το ιδιοκτησιακό καθεστώς αναδύεται το γυναικείο ζήτημα, καθώς ο άνδρας-κυνηγός μετατρέπεται σε ιδιοκτήτη και μαζί με τα υπόλοιπα αγαθά ιδιοποιείται και τη γυναίκα. Η μητριαρχική κοινωνία δίνει τη θέση της στην πατριαρχική και ξεκινά μια νέα εποχή, με τον άνδρα κυρίαρχο και τη γυναίκα υποταγμένη σ’ αυτόν, χωρίς δικαιώματα και διεκδικήσεις (Κολλοντάι, 2016).

        Στην αθηναϊκή δημοκρατία η γυναίκα ήταν ολοκληρωτικά κάτω από την εξουσία του άνδρα, αποκλεισμένη από τη δημόσια ζωή, κλεισμένη στο σπίτι, φροντίζοντας μόνο εκείνον και τα παιδιά της. Αντίθετα στη μινωική Κρήτη οι γυναίκες είχαν τα ίδια περίπου δικαιώματα και ελευθερίες με τους άνδρες. Στην αρχαία Σπάρτη, επίσης,  οι γυναίκες απολάμβαναν σχεδόν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες και είχαν την ελευθερία να μετέχουν στο δημόσιο βίο και στους αθλητικούς αγώνες ( Δημητρόπουλος, 2011, σελ.15-17).

     Σημαντική ανεξαρτησία και υψηλή θέση μέσα στην κοινωνία απολάμβαναν οι γυναίκες στη Βαβυλώνα και στην Αίγυπτο (Αγκαβανάκης, 1974, σελ. 7-14).

     Υποταγμένες στην εξουσία του άνδρα ήταν οι γυναίκες στην αρχαία Ρώμη, ενώ στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία οι πλούσιες (μόνο) γυναίκες, είχαν τη δυνατότητα της μόρφωσης και της κοσμικής ζωής (Αγκαβανάκης, 1974, σελ.190, 276).

     Την περίοδο του Μεσαίωνα οι γυναίκες θεωρούνταν κατώτερες από τους άνδρες,  αντίληψη αποδεκτή και από τις ίδιες, εξαιτίας της επίδρασης της θρησκείας και της «κατοχυρωμένης» νομικά κοινωνικής ανισότητας ως προς την ιεραρχία του φύλου. Η αντίδραση ελάχιστων γυναικείων φωνών σ’ αυτές τις αντιλήψεις αντιμετωπίστηκε με θρησκευτικό αφορισμό, ισόβια απομόνωση και θάνατο. Είναι το «κυνήγι μαγισσών» που είχε στόχο να επιβάλει τον κοινωνικό έλεγχο και τους έμφυλους ρόλους, αποκλείοντας  τις γυναίκες από κάθε οικονομική, πολιτική και κοινωνική δραστηριότητα (Daly,1978, σελ.184).

      Από τα τέλη του 15^ου ως και του 18^ου αιώνα υπήρξαν διάφορες μεταβατικές καταστάσεις, με κυρίαρχες αυτές της προτεσταντικής ηθικής και του Διαφωτισμού. Ο Λουθηρανισμός και ο πουριτανισμός  έφεραν τη γυναίκα σε χαμηλότερη θέση. Αντίθετα, οι διακηρύξεις της Γαλλικής Επανάστασης, βλέποντας τις κοινωνικές διακρίσεις που υπήρχαν εις βάρος της, επαναπροσδιόρισαν το ρόλο της μέσα στα πλαίσια της αναδυόμενης νέας αστικής κοινωνίας. Κυριαρχούν αιτήματα  για δικαίωμα λόγου, πολιτικής έκφρασης, δικαίωμα στην εκπαίδευση και αμφισβητούνται οι πατριαρχικές-παραδοσιακές αντιλήψεις για τη γυναικεία φύση και το ρόλο της. Ένα νέο ιδεολογικό κλίμα αρχίζει να κινείται στον ευρωπαϊκό χώρο, και εμφανίζεται η φεμινιστική θεώρηση των πραγμάτων (Δαλακούρα, 2015, σελ. 17-22, Βανδώρος, σελ.155).

Κατά το 19^ο αιώνα αναπτύχθηκε ένα οργανωμένο γυναικείο κίνημα, προβάλλοντας νομικές και πολιτικές διεκδικήσεις, με στόχο την πολιτική εξίσωση των δύο φύλων ( Heywood, 2007, σελ. 423-425).

v                                     Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΩΝ ΦΩΤΩΝ

       Το 18^ο αιώνα, τον «Αιώνα των Φώτων», διαμορφώνεται στον ευρωπαϊκό χώρο το ιδεολογικό και πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού. Οι Διαφωτιστές διακηρύσσουν πως με τον ορθό λόγο, την κριτική σκέψη, την επιστημονική γνώση και την αμφισβήτηση κάθε λογής αυθεντίας, θα υπάρξει μια σαφής και συνεχής πορεία βελτίωσης της ζωής και της κοινωνίας. Κύριος μοχλός για τους Διαφωτιστές είναι η εκπαίδευση, καθώς αυτή καλλιεργεί και αναπτύσσει στον άνθρωπο τον ορθό λόγο και την κριτική σκέψη, συντελώντας, έτσι, στη συνεχή πρόοδο και στη δημιουργία μιας υγιούς κοινωνίας (Γκότσης, σ.113,115, & Σηφάκη σελ.1).

• ·         Η πατριαρχική κοινωνία «κρατεί καλά»

         Οι αντιλήψεις των Διαφωτιστών για τις γυναίκες διέπονται από την πεποίθηση πως δεν είναι ικανές για κριτική σκέψη και στερούνται λογικής. Υποστηρίζουν πως η ίδια η φύση τους τις καθιστά  υποχείριες των συναισθημάτων και των παθών τους και επομένως πρέπει να υποτάσσονται στην εξουσία του άνδρα. Διχοτομούν τον άνθρωπο σε δύο διαφορετικά όντα, λογικό και συναισθηματικό και αποδίδουν  στον άνδρα τη λογική και στη γυναίκα το συναίσθημα. Με βάση αυτό το εννοιολογικό έμφυλο δίπολο γίνεται  διαχωρισμός σε δημόσιο και ιδιωτικό βίο και εγκλωβίζει τις γυναίκες στους παραδοσιακούς ρόλους της συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς.  Αντίθετα, ο φυσικός χώρος του άνδρα είναι ο δημόσιος και δικαιούται, κατ’ αποκλειστικότητα, την ιδιότητα του πολίτη. Η ισότητα και η ατομική ελευθερία, αρχές πάνω στις οποίες στηρίζει τη θεώρησή του ο Διαφωτισμός ως φυσικά δικαιώματα κάθε ανθρώπου, αντιστρέφονται για τις γυναίκες, ακόμη και από τους επικριτές της πατριαρχίας, Locke, Montesquieu, Hume καθώς και τον υπέρμαχο της προσωπικής ελευθερίας Rousseau (Σηφάκη σελ.1-2 & Δαλακούρα σελ.18-20).

• ·         Η έμφυλη διχοτόμηση της εκπαίδευσης

          Μολονότι για τους Διαφωτιστές η εκπαίδευση συνιστά τον πλέον βασικό παράγοντα για την επίτευξη της συνεχούς προόδου του ανθρώπου και της κοινωνίας, εν τούτοις η επικρατούσα σε αυτούς άποψη για την εκπαίδευση των γυναικών είναι αυτή της ριζικής διαφοροποίησης από εκείνης των ανδρών (Δαλακούρα, σελ.18-19).

     Πρώτος ο John Locke, αν και υποστηρίζει μια κοινή και για τα δύο φύλα βασική εκπαίδευση, στη συνέχεια διαφοροποιείται. Αποδεχόμενος τους διαφορετικούς κοινωνικούς ρόλους που πρέπει να υπηρετήσει το κάθε φύλο, προτείνει για τις γυναίκες μια εκπαίδευση που θα στοχεύει στο να αποκτήσουν καλή συμπεριφορά, ώστε να ανταποκριθούν στον προδιαγεγραμμένο ρόλο τους εντός της ιδιωτικής σφαίρας (Δαλακούρα, σελ.18-19)

       Μια διχοτομημένη εκπαίδευση ανάμεσα στα δύο φύλα βρίσκεται στη σκέψη του J. J. Rousseau.  Η «Σοφία», η φανταστική σύζυγος του «Αιμίλιου», γνωρίζει καλά τα δικαιώματα, τις υποχρεώσεις και τον προορισμό του κάθε φύλου μέσα στην κοινωνία. Η εκπαίδευσή της είναι ριζικά διαφορετική από του άνδρα, του οποίου η θέση βρίσκεται στην πολιτική ζωή. Η «Σοφία», μέσα από την εκπαίδευση, θα καλλιεργήσει τις αντίστοιχες με τη γυναικεία της φύση αρετές. Θα μάθει να υπακούει και να υποτάσσεται στον άντρα της. Θα ασκηθεί να είναι αρεστή και επιθυμητή σ’ αυτόν. Θα εκπαιδευθεί ώστε να έχει την ικανότητα να φροντίζει και να ανατρέφει σωστά τα παιδιά της και να αντιμετωπίζει τις πρακτικές υποχρεώσεις του σπιτιού της. Κατά το Rousseau, η εκπαίδευση της γυναίκας είναι μια αγωγή πρακτικού χαρακτήρα και στοχεύει στο να ανταποκριθεί επαρκώς στις υποχρεώσεις της ως μητέρα και νοικοκυρά και να καταστεί αρεστή και επιθυμητή σεξουαλικά ερωτική σύντροφος για το σύζυγό της. Οι γνώσεις αυτές, είναι πολύ σημαντικότερες από αυτές της ανάγνωσης και γραφής (Δαλακούρα, σελ.18-19).

• ·         Η αμφισβήτηση της καθεστηκυίας τάξης

       Τις αντιφατικές θεωρίες που θέλουν οι θεμελιώδεις αρχές του Διαφωτισμού να αφορούν μόνο τους άνδρες, αντιλήφθηκαν οι διαφωτιστές Diderot, Voltaire και Concordet και διαφοροποιήθηκαν απ’ αυτές. Υποστήριξαν πως γυναίκες και άνδρες δεν έχουν ιδιαίτερες διαφορές, παρά κάποια χαρακτηριστικά συναντώνται περισσότερο στο ένα απ’ τα δύο φύλα. Επισήμαναν πως οι γυναίκες έχουν τις ίδιες διανοητικές ικανότητες με τους άνδρες. Διεκδίκησαν ίσα πολιτικά δικαιώματα γι’ αυτές  και ισότητα στη μόρφωση (Δαλακούρα, σελ. 20-21).

     Αντιδράσεις ενάντια στη θεώρηση του ορθολογισμού, της κριτικής σκέψης και των πολιτικών δικαιωμάτων ως προνόμια των ανδρών υπήρξαν και από, λίγες, γυναικείες φωνές. Ανάμεσά τους η Mairy Wollstonecraft.  Υψώνει τη φωνή της και μάχεται για την κατάκτηση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών  με πρόταγμα το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Διακηρύσσει πως οι γυναίκες είναι εξίσου λογικά όντα με τους άνδρες, «ο νους δεν έχει φύλο» αναφέρει το βιβλίο της Διεκδίκηση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας, και συνεπώς έχουν ίσο δικαίωμα στην εκπαίδευση  με  συστηματική διδασκαλία, που θα ολοκληρώνει την  προσωπικότητά τους, θα τους προσφέρει μόρφωση και επιστημονική γνώση.  Έτσι θα καταστούν ορθολογικά όντα με κριτική σκέψη, ικανά να ενταχθούν στο δημόσιο χώρο και να διεκδικήσουν τα πολιτικά τους δικαιώματα (Σηφάκη, σελ.1-2 & Δαλακούρα, σελ. 21-23).

v                                               19^ος ΑΙΩΝΑΣ : ΟΙ ΑΓΩΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΧΕΙΡΑΦΕΤΗΣΗ 

• ·         Νέες  πατριαρχικές θεωρίες

     Οι αντιφατικές θεωρήσεις του Διαφωτισμού, σχετικά με τη φύση της γυναίκας, περνούν στο 19^ο αιώνα και ενισχύονται από την εμφάνιση νέων επιστημονικών και κοινωνιοβιολογικών θεωριών, του κοινωνικού δαρβινισμού, που θέλουν τη γυναίκα υποδεέστερη νοητικά του άνδρα. Παράλληλα, η εμφάνιση την εποχή αυτή της θεωρίας του εθνικισμού καθώς και του παιδαγωγικού ιδεώδους του Νεοανθρωπισμού, οδηγούν σε νέες εκπαιδευτικές αντιλήψεις. Σύμφωνα με αυτές, διατυπώνονται διαφορετικές και αντίθετες θέσεις για την εκπαίδευση των γυναικών. Έτσι, σε κάποιες χώρες περιορίζεται αυτή στο πλαίσιο της οικογενειακής αγωγής, σε άλλες επικρατεί η μη διάκριση των φύλων στην αρχική ενιαία εκπαίδευση και σε κάποιες, κυρίως γερμανικές, δίνεται δυνατότητα πρόσβασης  στο σύνολο των βαθμίδων (Δαλακούρα, σελ. 26-29).

• ·         Η ισότητα ως μέσο βελτίωσης της κοινωνίας

     Πρώτη αντίδραση κατά των απόψεων «περί ελλειμματικής και υποδεέστερης» γυναικείας φύσης  εκφράστηκε από τον στοχαστή του πολιτικού φιλελευθερισμού J. S. Mill. Ο Mill, πιστός στις πολιτικοφιλοσοφικές αρχές του περί «ατομικότητας», εναντιώνεται στις απόψεις αυτές, χαρακτηρίζοντάς τες αυθαίρετες και λαθεμένες. Υποστηρίζει πως η πολιτική συγκρότηση της κοινωνίας όταν στηρίζεται στη νομική υποταγή του ενός φύλου στο άλλο, εμποδίζει τη βελτίωση της κοινωνίας που θα επιτευχθεί με  τη νομική ισότητα. Για το λόγο αυτό, ο Mill, «μάχεται» για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα των γυναικών, για την πρόσβαση σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες καθώς και για το δικαίωμα στην εργασία ακόμη και ως δημοσίου υπαλλήλου (Δαλακούρα, σελ. 26).

• ·         Το φεμινιστικό κίνημα

     Στα μέσα του 19^ου αιώνα αναπτύχθηκε το φεμινιστικό κίνημα, με σκοπό την εξάλειψη όλων των φυλετικών ανισοτήτων. Πρωταρχικός στόχος του ήταν το γυναικείο δικαίωμα ψήφου, καθώς θεωρήθηκε πως με αυτή την κατάκτηση θα κατέρρεαν όλες οι διακρίσεις μεταξύ των δύο φύλων. Οι φεμινίστριες αυτού του «πρώτου κύματος» γνωστές και ως «σουφραζέτες», διαδηλώνουν για το δικαίωμα  ψήφου σε πολλές χώρες και κυρίως σε αυτές όπου η πολιτική δημοκρατία είναι ισχυρή. Πέραν του εκλογικού δικαιώματος, διεκδικούν κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα και πρόσβαση σε όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες (Heywood, σελ.425-426).

• ·         Οι πρώτες κατακτήσεις

     Οι αγώνες αυτοί του πρώτου κύματος του φεμινιστικού κινήματος δεν έμειναν χωρίς αντίκρισμα καθώς από τα τέλη του 19^ου αιώνα η γυναίκα αρχίζει να αποκτά εκλογικό δικαίωμα, να έχει πρόσβαση σε κάθε εκπαιδευτική βαθμίδα, να εξελίσσεται επαγγελματικά, να αποκτά επιστημονική γνώση και κατάρτιση και να αναρριχάται σε δημόσια και κυβερνητικά αξιώματα

v  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

·         Αγκαβανάκης Ν, 1974, «ΕπίτομοςΙστορία Ανατολικών λαών,Ρωμαϊκή-Βυζαντινή », ΑΓΚΑΒΑΝΑΚΗ, ΑΘΗΝΑΙ

·         Βανδώρος Σ, 2015, «Εισαγωγή στις Πολιτικές Ιδεολογίες», ΣΕΑΒ, Αθήνα, www.kallipos

·         Γκότσης Γ, Συριάτου Α, 2001, «Δύο θεσμοί Διαμορφωτές του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού», ΕΑΠ, ΠΑΤΡΑ

·         Δαλακούρα Κ., 2015 «Η εκπαίδευση των Γυναικών», ΣΕΑΒ, Αθήνα, www.kallipos

·         Δημητρόπουλος Θ, 2011, «Η Γυναίκα στην Αθηναϊκή Δημοκρατία», ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ

·         Σηφάκη Ε.Μ., 2015, «Φύλο και Λογοτεχνία», ΣΕΑΒ, Αθήνα, www.kallipos

·         Daly M, 1978, Gyn/Ecology: The Metaethics of Radical Feminism, σελ. 184