Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΕΠΟ 32

2017-2018

ΘΕΜΑ: “Αν ο Μεσαίωνας είναι η περίοδος της παιδικής ηλικίας, η Αναγέννηση είναι η στιγμή που οι ευρωπαϊκές κοινωνίες εισήλθαν στη νιότη τους”. Αναπτύξτε την πρόταση με αναφορά κυρίως στις εκπαιδευτικές ιδέες του 15^ου και 16^ου αιώνα.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η ΠΝΟΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ

v  ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

·         Στροφή στην αρχαιότητα 

·         Ο χώρος και το ιστορικό περιβάλλον ανάπτυξης

·         Ιδεώδη και στόχοι

·         Μεσογειακός Νότος: Η κοιτίδα της ουμανιστικής παιδείας

·         Ευρωπαϊκός Βορράς: Η ουμανιστική παιδεία ενηλικιώνεται

v  Η  ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

·         Η προτεσταντική εκπαιδευτική θεώρηση

·         Η παιδεία της Αντιμεταρρύθμισης

v  ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΑΛΛΗΛΕΝΔΕΤΟΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΕΣ

v ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Η ΠΝΟΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΤΟ ΜΕΤΑΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ

v  ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ

·         Στροφή στην αρχαιότητα 

       Το 15ο  και 16ο αιώνα ανθίζει  στη Δυτική Ευρώπη ένα  πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα, η Αναγέννηση, με βασικό χαρακτηριστικό της την απολύτρωση του πνεύματος από το Μεσαιωνικό θεοκρατισμό και την αναβίωση των αξιών της κλασικής αρχαιότητας. Η Αναγέννηση εκφράζεται σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, και ειδικότερα στον τομέα των Γραμμάτων με το διανοητικό κίνημα του Ουμανισμού, τη στροφή, δηλαδή, προς τη βαθύτερη γνώση της αρχαιότητας με τη μελέτη των αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων. Οι ουμανιστές λόγιοι αρνούνται τον σχολαστικισμό, μελετούν τα κείμενα στο πρωτότυπο, ασκούν κριτική σε αυτά, ανακαλύπτουν τις ιδέες και το  ύφος των αρχαίων συγγραφέων και διακηρύσσουν την ελεύθερη από τα θεολογικά δεσμά ανάπτυξη του ανθρώπου, μέσα απ' τη μελέτη της κλασικής φιλολογίας, χωρίς να αμφισβητούν τη θρησκευτική πίστη και τις αξίες του Χριστιανισμού, αφού ως βαθιά θρησκευόμενοι  δεν επιζητούν να έρθουν σε ρήξη με τη θρησκεία, αλλά, αντίθετα, προσπαθούν να τη συνταιριάξουν με την αρχαία ελληνική γραμματεία (Ράπτης, σελ. 124).

·         Ο χώρος και το ιστορικό περιβάλλον ανάπτυξης

        Στην ανάπτυξη του ουμανισμού συνέβαλαν πολλοί παράγοντες με σημαντικότερους την εφεύρεση της τυπογραφίας, η οποία επέτρεψε τη μεγάλη παραγωγή των βιβλίων σε χαμηλές τιμές, την εξέλιξη των εθνικών γλωσσών και, επομένως, την άνετη έκφραση των ιδεών, καθώς  και την ανάπτυξη του εμπορίου και του τραπεζικού συστήματος που οδήγησαν στη δημιουργία και ανάπτυξη ανεξάρτητων, από το οικουμενικό κράτος και την οικουμενική Εκκλησία, πόλεων και ηγεμόνων. Οι ηγεμόνες και οι πλούσιοι αστοί χρηματοδοτούν, ως μαικήνες, διανοούμενους και καλλιτέχνες, με αποτέλεσμα να ευνοείται μεταξύ των πόλεων η ανάπτυξη του ατομικισμού και να αναδειχθούν πολλές ιταλικές πόλεις σε σημαντικά πνευματικά και καλλιτεχνικά κέντρα (Γκότσης, σελ.69,70).

·         Ιδεώδη και στόχοι

        Στόχος των ουμανιστών διανοούμενων και παιδαγωγών είναι, μέσα από την εκπαίδευση, να αναπτύξει ο άνθρωπος την κριτική του ικανότητα, ώστε, ελεύθερος από προκαταλήψεις, να προσεγγίσει την αλήθεια και να προοδεύσει, να καταστεί ένας "καθολικός άνθρωπος", μια πολυδιάστατη προσωπικότητα, με ευρύτητα γνώσεων  που θα έχει τη δυνατότητα και την ικανότητα να καθορίζει ο ίδιος την τύχη του.          Αδιαφορώντας για τα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης, οι ουμανιστές ενδιαφέρονται κυρίως για τα κολέγια, στα οποία οι έφηβοι θα έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τα έργα της Αρχαιότητας, να διδαχθούν τις ελευθέριες τέχνες και τις βάσεις των φυσικών επιστημών, ενώ, παράλληλα, παρεμβαίνουν αποφασιστικά σε πολλά πανεπιστήμια, αντικαθιστώντας τη σχολαστική παιδεία με τις δικές τους εκπαιδευτικές ιδέες. Σύμφωνα με τους ουμανιστές ο άνθρωπος δε γεννιέται αλλά γίνεται, δηλαδή διαμορφώνει μια συγκροτημένη προσωπικότητα, μέσω της εκπαίδευσης. Για τη διαμόρφωση αυτή του νέου, "καθολικού" ανθρώπου υπάρχει η ανάγκη νέων προτύπων. Ήθος, αρετή, πειθαρχία και σφαιρική γνώση είναι τα ιδεώδη πρότυπα, τα οποία αντλούνται από τα κλασικά γράμματα και τα πατερικά κείμενα και καθορίζουν την ιδανική εκπαίδευση των ουμανιστών (Γκότσης, σελ.83, Milza ,316,319-320 & Power, σελ.241,257-258)

·         Μεσογειακός Νότος: Η κοιτίδα της ουμανιστικής παιδείας

            Ξεκινώντας απ το Νότο, ο Πετράρχης, ο Χρυσολωράς και ο Βερτζέριους υποστήριξαν  πρόγραμματα σπουδών που να μπορούν να διαμορφώσουν, μέσα από τη μελέτη της αρχαίας κλασικής και πατερικής γραμματείας, έναν ενάρετο και ηθικό χαρακτήρα. Έδωσαν βαρύτητα στην πειθαρχία της μελέτης, στην συνεχή και επίμονη επανάληψη και στη χρήση σημειωματαρίου, ως σημαντικών παιδαγωγικών αρχών. Τα προγράμματα των σπουδών που διαμόρφωσαν, είχαν κύριο στόχο τους την καλύτερη κατανόηση των αρχαίων συγγραφέων, ενώ αντιμετώπιζαν τις επιστήμες (νομική, ιατρική, φιλοσοφία, θεολογία) μόνο ως επαγγελματικά εφόδια. Στα προγράμματά τους, κυριαρχούσε η διδασκαλία των ελληνικών και λατινικών γλωσσών, οι ελευθέριες τέχνες, με ιδιαίτερη έμφαση στη γραμματική και τη ρητορική καθώς και η διδασκαλία της κλασικής λογοτεχνίας, της ηθικής φιλοσοφίας και της ιστορίας. Πρόκειται για προγράμματα σπουδών της αριστοκρατίας, τα οποία μάς δείχνουν το ενδιαφέρον των ουμανιστών για την παιδεία των ανώτερων τάξεων. Οι ουμανιστές διανοούμενοι, καθώς ζούσαν υπό την προστασία των πλούσιων και ισχυρών και χρηματοδοτούνταν από αυτούς για την πνευματική τους εργασία, την οποία παρήγαν αποδεσμευμένοι και ελεύθεροι από την Εκκλησιαστική και κρατική εξουσία, ενδιαφέρονταν μέσω της παιδείας να δημιουργήσουν, ηθικά και πνευματικά, ολοκληρωμένες ηγετικές προσωπικότητες (Γκότσης, σελ.73,74,75,76,77 & Power,σελ.241-249).                                                                                                                                                        Ο ουμανισμός δεν έκανε διακρίσεις ως προς το φύλο. Η εκπαιδευτική διαδικασία είναι ανοιχτή για τις γυναίκες, κυρίως των ανώτερων τάξεων, και τα προγράμματα σπουδών κοινά για αγόρια και κορίτσια, με εξαίρεση το μάθημα της ρητορικής, καθώς δεν προβλέπεται δημόσιος ρόλος για τις γυναίκες. Το ουμανιστικό κίνημα δεν κατάφερε να αλλάξει τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, αλλά κατάφερε να θεωρείται πως η μόρφωση "σμιλεύει" το γυναικείο ηθικό χαρακτήρα και καθιστά τη γυναίκα ικανότερη στην ανατροφή των παιδιών της, στη διαχείριση του σπιτιού της και γοητευτική ως σύζυγο (Γκότσης, σελ.76, Power,σελ.259-261).

        

·         Ευρωπαϊκός Βορράς: Η ουμανιστική παιδεία ενηλικιώνεται

         Ο μεσογειακός Νότος υπήρξε η κοιτίδα της ουμανιστικής παιδείας, ο χώρος που έκανε τα πρώτα βήματά της, αλλά η ενηλικίωσή της συντελέστηκε στον ευρωπαϊκό Βορρά από τον Έρασμο, βαθύ μελετητή και γνώστη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και σθεναρό υποστηρικτή της άποψης πως η σωστή αγωγή προσφέρει στον άνθρωπο τα απαραίτητα εφόδια για μια πραγματική ανθρώπινη ζωή (Γκότσης,σελ.82,83, Milza,σελ.315 & Power,σελ. 264-266).
       Ο Έρασμος συνταίριαξε τον ανθρωποκεντρισμό της κλασικής γραμματείας με τις θρησκευτικές αλήθειες, αρθρώνοντας με σαφήνεια τις ιδέες του χριστιανικού ουμανισμού. Ανέπτυξε μια παιδαγωγική στηριγμένη στις θεωρίες των κλασικών  και χριστιανικών κειμένων, υποστηρίζοντας πως η κλασική γνώση και η χριστιανική παράδοση  διαπλάθουν έναν ενάρετο και ηθικό χαρακτήρα. Σε αυτή τη βάση επεξεργάστηκε μια εκπαιδευτική θεωρία, η οποία τον κατέταξε ανάμεσα στους κύριους εκπροσώπους της σύγχρονης εκπαίδευσης και επηρέασε το περιεχόμενο της μάθησης και τον τρόπο διδασκαλίας μέχρι τις μέρες μας (Γκότσης,σελ.82,83, Milza,σελ.315 & Power,σελ. 264-269).

         Ξεκινώντας από τη θέση πως οι ηθικές αξίες μπορούν να αντληθούν μέσα από τα κλασικά κείμενα, καθορίζει τρία σημεία τα οποία θεμελιώνουν την εκπαιδευτική του θεωρία. Η ηθική των κλασικών πρέπει να μελετηθεί με πειθαρχία, το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη μάθηση και τη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα. Αυτή η μελέτη των αξιόλογων αναγνωσμάτων πρέπει να είναι συνεχής ώστε οι μαθητές να διδαχθούν από αυτά και να αναπτύξουν ενάρετες συνήθειες. Στη συνέχεια κατάρτισε ένα σχολικό πρόγραμμα μαθημάτων, επιλέγοντας μέσα από την κλασική φιλολογία τα κατάλληλα κείμενα για τους νεαρούς μαθητές και ασκώντας σκληρή κριτική στις παλιές σχολές που επιμένουν στην αποστήθιση  και στην επιβολή σκληρών σωματικών  ποινών, προτείνει συγκεκριμένη μέθοδο μελέτης με χρήση σημειωματάριου, που αποσκοπεί στη διέγερση της περιέργειας του παιδιού και την κτήση εμπιστοσύνης στον εαυτό του. Απαίτησε με επιμονή την ενίσχυση της εκπαίδευσης από το κράτος, καθώς τη  θεωρούσε σημαντική για το κοινωνικό σύνολο, ολοκληρώνοντας έτσι την εκπαιδευτική φιλοσοφία του, η οποία συνεισέφερε στην διανοητική και εκπαιδευτική αναθεώρηση των επόμενων αιώνων (Γκότσης, σελ.83, Milza,σελ.315 & Power,σελ. 266-269).

     

  

v  Η  ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

·         Η προτεσταντική εκπαιδευτική θεώρηση

        Το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα εκδηλώνεται στην Ευρώπη μία θρησκευτική εξέγερση ως αντίδραση στη θρησκευτική μισαλλοδοξία και στον προκλητικά διεφθαρμένο τρόπο ζωής των ανώτερων κληρικών, η θρησκευτική μεταρρύθμιση, η οποία επηρέασε και την εκπαίδευση. Ο Λούθηρος, αναλαμβάνοντας την εκστρατεία διαφωτισμού των πιστών, αντιλαμβάνεται την ανάγκη για εκπαίδευση και μόρφωση του λαού, αφού έτσι ο Λόγος του Θεού, μέσα από τη μελέτη της Αγίας Γραφής, θα γίνει προσιτός και κατανοητός, διαμορφώνοντας, κατ' επέκταση, ευσεβείς χριστιανούς, αλλά και το έθνος θα αποκτήσει μορφωμένους υπηκόους.  Καθώς αυτοί οι δύο εκπαιδευτικοί στόχοι υπηρετούν τη θρησκεία και το έθνος, υποστήριξε την άποψη πως "η εκπαίδευση πρέπει να είναι καθήκον της πολιτείας και να οργανώνεται από αυτήν"  ώστε να έχουν πρόσβαση σε αυτήν όλες οι κοινωνικές τάξεις και πρότεινε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα, το οποίο θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες της μεταρρύθμισης. Μερίμνησε για τη χρήση της καθομιλουμένης στα σχολεία, ώστε να γίνεται κατανοητό, μέσα από την κατήχηση, το νέο δόγμα στους απλούς ανθρώπους, και για τη διεύρυνση των προγραμμάτων των λατινικών δευτεροβάθμιων σχολίων  ώστε να προσφέρουν επαγγελματικές σπουδές, ενώ έδωσε έμφαση στη διδασκαλία των αρχαίων γλωσσών, απαραίτητες για τη μελέτη της Βίβλου, καθώς και στη θεολογία και ρητορική, για να διαμορφώνονται κήρυκες καταρτισμένοι και  ικανοί να διαδώσουν το δόγμα του προτεσταντισμού (Γκότσης, 86-87, Power, σελ. 275,276-277).

·         Η παιδεία της Αντιμεταρρύθμισης

        Ως απάντηση στη Μεταρρύθμιση, το θρησκευτικό κίνημα της Αντιμεταρρύθμισης,  χρησιμοποιεί, μεταξύ άλλων, και την παιδεία. Η βαρύτητα που δίνουν στην εκπαίδευση οι Ιησουίτες είναι ιδιαίτερα εμφανής, καθώς ιδρύουν κολέγια και ιεροσπουδαστήρια σε ολόκληρη την Ευρώπη, στα οποία εισάγουν νέες μεθόδους διδασκαλίας και καταρτίζουν σταθερά ακαδημαϊκά προγράμματα που επηρέασαν τη διαμόρφωση αρκετών σύγχρονων εκπαιδευτικών συστημάτων. Με προσεκτική επιλογή και οργάνωση συνταιριάζουν τα κείμενα της κλασικής γραμματείας με αυτά της θεολογικής, τα οποία στη συνέχεια διδάσκονται, από άρτια καταρτισμένους και χαρισματικούς δασκάλους, με σκοπό την αφοσίωση των διδασκόντων στον καθολικισμό και την υπεράσπιση και διάδοση της ρωμαιοκαθολικής πίστης. Στα δευτεροβάθμια κολέγια διδάσκονται, εκτός από την κλασική και θεολογική γραμματεία, τα αρχαία ελληνικά, τα εβραϊκά και με ιδιαίτερη έμφαση (ως γλώσσα διδασκαλίας) τα λατινικά,  η λατινική γραμματική, η λογοτεχνία, η ρητορική και η λογική και στα ανώτερα κολέγια τα μαθηματικά, η λογική, η φιλοσοφία, και η θεολογία. Ακολουθώντας, προοδευτικά, τα χνάρια του Έρασμου και του Λούθηρου μεριμνούν ώστε η διδασκαλία να προσφέρεται δωρεάν. Φροντίζουν τα κολέγια να συντηρούνται από πλούσιους χορηγούς, καθιστώντας έτσι τη γνώση προσβάσιμη από όλες τις κοινωνικές τάξεις, αποκλείουν όμως το γυναικείο φύλο. Η πειθαρχία είναι αυστηρή, αλλά χωρίς να ασκείται σωματική βία, ενώ προωθείται ο ανταγωνισμός των μαθητών , σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο, με τη θεσμοθέτηση οργανωμένων γραπτών εξετάσεων (Γκότσης,σελ.89-90, Power,σελ.281-282).

v  ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ - ΑΛΛΗΛΕΝΔΕΤΟΙ ΔΙΑΜΟΡΦΩΤΕΣ

        Κάθε ζωντανός οργανισμός γεννιέται και στη συνέχεια αναπτύσσεται και εξελίσσεται γοργά ή σταδιακά, ανάλογα με το χρονικό και χωρικό περιβάλλον του. 

        Η εκπαίδευση, ως ζωντανός οργανισμός, ακολουθώντας τη δική της μακραίωνη εξελικτική πορεία, υφίσταται αλλαγές, προκειμένου να υπηρετήσει τις αναδυόμενες κοινωνικές, θρησκευτικές, πολιτικές και εθνικές απαιτήσεις. Μεταλλάσσεται, εξελίσσεται, ενδυναμώνεται και διαμορφώνεται από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο, τον οποίο εν τέλει, τον εξελίσσει και τον διαμορφώνει.

v ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1.     Γκότσης Γ. & Συριάτου Α., (2001), «Δύο Θεσμοί Διαμορφωτές του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού», Πάτρα, ΕΑΠ

2.     Berstein S. & Milza P., (1997), «Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά κράτη», 5^ος-18^ος αιώνας, (τόμος Α), Αθήνα, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

3.     Power E., (2001), «Η κληρονομιά της μάθησης, Ιστορία της Δυτικής εκπαίδευσης», Πάτρα, ΕΑΠ