Φρόυντ: Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

 ΕΠΟ 41: ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ EΤΟΣ 2018-2019

2η Γραπτή Εργασία

της Ζαράγκα Καλλιόπης

Θέμα  : «Παρουσιάστε τη δεύτερη τοπική θεωρία του Freud για την ψυχή και εξηγήστε πώς αυτή υποστηρίζει τη θέση του περί της ‘δυσφορίας’ που παράγεται στο ανθρώπινο υποκείμενο από τη μετοχή του σ’ έναν πολιτισμό».

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1.      ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2.      Η φροϋδική σκέψη

3.      Η πρώτη τοπική: ασυνείδητο-προσυνειδητό-συνειδητό

4.      Η δεύτερη τοπική: «Αυτό-Εγώ-Υπερεγώ

5.      Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό

6.      ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

7.      ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

        Ο Φρόυντ θεωρείται ο θεμελιωτής της ψυχαναλυτικής μεθόδου, με την οποία εξελίχθηκαν σημαντικά οι μέθοδοι παρατήρησης και ανάλυσης της ανθρώπινης ψυχής. Οι επιδράσεις που άσκησε το έργο του και τα αποτελέσματα που προκάλεσε εκτείνονται πέρα από τα όρια της ιατρικής επιστήμης και αφορούν σ’ ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών, πνευματικών, ηθικών, αισθητικών και κοινωνικών φαινομένων και αξιών. Το έργο του Φρόυντ διηύρυνε τις απόψεις και τη γνώση για τον ψυχικό κόσμο και αποκάλυψε άγνωστες περιοχές του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου. Η αμφισβήτηση και οι αντιδράσεις που συνόδευσαν την αρχική γνωστοποίηση των απόψεών του έδωσαν, με την πάροδο του χρόνου, τη θέση τους στην αναγνώριση και την παγκόσμια αποδοχή. (Μαρκέτος,2002:58, Λίποβατς,2010:209-210)

        Στην παρούσα εργασία καλούμαστε να παρουσιάσουμε τη «δεύτερη τοπική» θεωρία του Φρόυντ και να προσδιορίσουμε τη σχέση της με τον πολιτισμό, ως σημείου «δυσφορίας» στο ανθρώπινο υποκείμενο. Αφού αναφερθούμε γενικά στη θεωρία του Φρόυντ και εν συντομία στην πρώτη τοπική θεωρία, στη συνέχεια θα εξετάσουμε τη δεύτερη τοπική θεωρία και τη σχέση του ανθρώπινου υποκειμένου με τον ευρωπαϊκό, κυρίως, πολιτισμό και την «ευρωπαϊκή νεωτερικότητα». Ακολούθως θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε την αλληλεπίδραση των ψυχικών λειτουργιών του ατόμου και του πολιτισμού στην εξέλιξή του.

       

Η Φροϋδική σκέψη

         Ο Φρόυντ αντιλήφθηκε την κοινωνική σκληρότητα που καταπιέζει το άτομο, του δημιουργεί συναισθήματα «δυσφορίας» και το αποτρέπει από τη βελτίωση. Αυτήν την κοινωνία, τη γενεσιουργό αιτία ενοχών, ο Φρόυντ δεν την αμφισβητεί. Αρχικά , ως κλινικός γιατρός, παρουσιάζει «μια ψυχολογική θεωρία, ως θεραπευτική τεχνική για ορισμένες ψυχικές διαταραχές» τις νευρώσεις. (Μαρκέτος 2002: 58) Ο Φρόυντ βασίζει το θεωρητικό του οικοδόμημα στη νευρολογία και το μοντέλο του «αντανακλαστικού τόξου». Το μοντέλο αυτό υιοθετεί το, γνωστό από τις φυσικές επιστήμες, σχήμα ερέθισμα-δράση-αντίδραση, ως διαδικασία εκτόνωσης των επιθυμιών, ορμών και ενστίκτων μας. Πρόκειται για  την «αρχή της ηδονής», δηλαδή το σχήμα ενόρμηση-νευρική ώση-εκτόνωση. Αυτό το ερέθισμα δεν είναι εξωτερικό, όπως στη Φυσική, αλλά βρίσκεται μέσα μας, στον κόσμο των υλικών μορίων, των νευρονίων δηλαδή του εγκεφαλικού φλοιού, και εκφράζει τις ανάγκες μας, τις επιθυμίες, τις ορμές και τα ένστικτά μας, μέσω των ονείρων των ψευδαισθήσεων και των φαντασιώσεών μας. Ο Φρόυντ στην προσπάθειά του να κατανοήσει τις νευρώσεις, αναπτύσσει δύο «τοπικές θεωρίες», σύμφωνα με τις οποίες το ψυχικό όργανο διακρίνεται σε ξεχωριστά συστήματα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και λειτουργίες το καθένα. (Laplanche,1986:497-498,500)

        Η πρώτη τοπική: ασυνείδητο-προσυνειδητό-συνειδητό

       

        Σύμφωνα με την πρώτη τοπική θεωρία του, ο Φρόυντ διακρίνει στον ανθρώπινο ψυχισμό τρία επίπεδα, το ασυνείδητο, το προσυνειδητό και το συνειδητό που το καθένα από αυτά επιτελεί ξεχωριστές λειτουργίες. Ανάμεσά τους ενυπάρχουν, ως κόκκινες γραμμές, οι «λογοκρισίες» τα όρια δηλαδή μέσα στα οποία λειτουργεί το κάθε σύστημα, ώστε να λειτουργούν ανεξάρτητα και να μην υπεισέρχεται το ένα στο χώρο του άλλου. (Laplanche,1986:497,499-500) Προχωρώντας την έρευνά του διαπιστώνει πως όλες οι νευρώσεις έχουν την αιτία τους σε κάποια εσωτερική επιθυμία, η οποία ρυθμίζεται από την «αρχή της ηδονής». Σύμφωνα με την αρχή της ηδονής το ασυνείδητο αποφεύγει κάθε δυσάρεστη κατάσταση που μπορεί να του προκαλέσει «δυσφορία» και επιδιώκει το «επιθυμείν». (Λίποβατς,2010:193) Η διαδικασία αυτή όμως απωθείται και εμποδίζεται να φτάσει στο προσυνειδητό και συνειδητό επίπεδο. ο Φρόυντ υποστηρίζει  πως ο  άνθρωπος γεννιέται με έναν σεξουαλικό, άγριο και επιθετικό χαρακτήρα. Αυτές οι πρωτογενείς  ενορμήσεις του, μαζί με τις συνδεόμενες με αυτές αναπαραστάσεις, απομακρύνονται από το συνειδητό και διατηρούνται στο ασυνείδητο, υποχρεώνοντας τα υποκείμενα να αποδέχονται ορισμένους περιορισμούς. Πρόκειται για την «αρχή της πραγματικότητας» που, στοχεύοντας στο ωφέλιμο και στις πραγματικές ανάγκες τις «μετουσιώνει», ώστε να εκπληρώνονται μέσα στις απαιτήσεις μιας πολιτισμένης κοινωνίας. Όπως στη Χημεία η ενέργεια δε χάνεται, αλλά με τη μετουσίωση αλλάζει τη μορφή των σωμάτων, έτσι και στην ψυχανάλυση η μετουσίωση κατευθύνει τη δεσμευμένη πρωτογενή ψυχική ενέργεια, χωρίς να μειώνει την έντασή της, σε κάτι που είναι ωφέλιμο, χρήσιμο και ταιριαστό στον πραγματικό κόσμο. Καθώς όμως δεν επιτυγχάνεται αυτή η μετουσίωση από όλους τους ανθρώπους, έχουμε την εικόνα των νευρωτικών και ψυχωτικών ασθενών. Είναι αυτοί που απέτυχαν να πετύχουν αυτή τη μετουσίωση. (Laplanche,1986:79-80/320-322, Λίποβατς,2010:193-194)

Η δεύτερη τοπική: «Αυτό – Εγώ – Υπερεγώ»

        Η επιστημονική θεωρία του Φρόυντ εδράζεται στις κλινικές παρατηρήσεις των ασθενών του, με αποτέλεσμα να εξελίσσεται, να τροποποιείται ή και να μετασχηματίζεται, καθώς προκύπτουν συνεχώς νέα δεδομένα. Έτσι, από το 1920 και μετά ο Φρόυντ οδηγείται στη «δεύτερη τοπική» θεωρία, παρατηρώντας πως τα τρία επίπεδα, ασυνείδητο-προσυνειδητό-συνειδητό, δεν ανταποκρίνονται στην ερμηνεία των σχέσεων των περιεχομένων της ψυχικής ενέργειας με τα υποκείμενα, καθώς δεν υπάρχει ταύτιση μεταξύ τους. (Laplanche,1986:501) Έτσι, διατυπώνει τη «δεύτερη τοπική» θεωρία του, ένα καθαρά ανθρωποκεντρικό μοντέλο, σε αντίθεση με αυτό του αντανακλαστικού τόξου των φυσικών επιστημών. Στη δεύτερη τοπική, χωρίς να αναιρεί το διαχωρισμό ασυνείδητου-προσυνειδητού-συνειδητού, προχωρεί στην διάκριση του «Αυτό-Εγώ-Υπερεγώ», ως τα βασικά δρώντα ψυχικά υποκείμενα που δρουν μέσα σε ένα και το αυτό άτομο, αν και το καθένα από αυτά είναι ξεχωριστό και διαφορετικό από τα υπόλοιπα, και βρίσκονται σε μια συνεχή σύγκρουση μεταξύ τους. (Laplanche,1986:501)

        Το «Αυτό» είναι το ενορμητικό κομμάτι της προσωπικότητάς μας. Τα περιεχόμενά του είναι ασυνείδητα, άγνωστα, κυρίως κληρονομικά και έμφυτα, και κάποια επίκτητα ή απωθημένα. Το «Αυτό» είναι αρχέγονο και πρωτογενές καθώς μέσα  σε αυτό περιέχονται όλα όσα φέρνει ο άνθρωπος με τη γέννησή του. Αποτελεί μια ανεξάντλητη αποθήκη ενορμητικής ενέργειας και βρίσκεται σε μια διαρκή σύγκρουση με το «Εγώ»» και το «Υπερεγώ». Βρίσκεται πέρα από τις διαστάσεις του χώρου και του χρόνου και αντιμετωπίζει τα αντίθετα ως όμοια. Είναι ένα ανοργάνωτο «χάος», χωρίς λογική, καθώς κυβερνάται ανεξέλεγκτα από ενορμήσεις, συχνά αντιθετικές (π.χ.ζωή-θάνατος/έρωτας-θάνατος), πάθη και απωθημένα. Αγνοεί την ηθική και κάθε σύστημα αξιών, καλό ή κακό, και επιδιώκει την ικανοποίηση των ενορμικών επιθυμιών του σύμφωνα με την «αρχή της ηδονής». Με μια απλή έκφραση το «Αυτό» είναι το «άγριο παιδί» που έχουμε όλοι μέσα μας και επιθυμεί την αδιάκοπη ικανοποίηση και ηδονή. (Laplanche,1986:106-108)

        Το «Αυτό», με την επαφή του με τον εξωτερικό κόσμο, διαφοροποιείται και γεννά το «Εγώ». Το «Εγώ» υποδηλώνει τη συνολική προσωπικότητα του ατόμου. Αποτελεί το ενιαίο σύστημα συνείδησης/αντίληψης με πολλές και διαφορετικές αρμοδιότητες και λειτουργίες. Λειτουργεί ως μηχανισμός άμυνας σε ερεθίσματα και αναπαραστάσεις ασυμβίβαστες προς αυτό. Εκπροσωπεί τη λογική και παρεμβαίνει ανασταλτικά ανάμεσα στην επιθυμία και την ικανοποίησή της, παρέχοντας χρόνο για σκέψη πριν οποιαδήποτε απόφαση. Καταργεί έτσι την «αρχή της ηδονής», δίνοντας προτεραιότητα στην αρχή της πραγματικότητας. Διοχετεύει επομένως τη σωρευμένη ενέργεια σε επιτρεπτά κανάλια και μετουσιώνει τις ενορμήσεις σε δημιουργικές δραστηριότητες, χρήσιμες και ασφαλείς. (Laplanche,1986:144-151)

        Το «Υπερεγώ» είναι ένα σύστημα που αποχωρίστηκε από το «Εγώ», αλλά κυριαρχεί πάνω του ως κριτής, δικαστής και γνωμοδότης. Ελέγχει, κρίνει, απαγορεύει, τιμωρεί ή επιβραβεύει. Αντιπροσωπεύει το νόμο, τις αξίες, τα ιδανικά και τις επιταγές της κοινωνίας που μεταδίδονται στα παιδιά μέσω των γονέων, των εκπαιδευτικών και άλλων σημαντικών προσώπων. Το «Υπερεγώ» προκύπτει από την ταύτιση του παιδιού με τους γονείς μετά την παρακμή του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Το «Υπερεγώ» του παιδιού ταυτίζεται με το «Υπερεγώ» των γονιών του, μεταδίδοντας, ακούσια, στις επόμενες γενιές τις αντιλήψεις και τις αξίες που έχει δεχθεί. Εμπεριέχοντας το «Υπερεγώ» αυτές τις λειτουργίες της απαγόρευσης και του ιδανικού, παρεμβαίνει ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο  του ενορμικού «Αυτού» και της εξωτερικής πραγματικότητας του λογικού «Εγώ» και δημιουργεί ασυνείδητα συναισθήματα ενοχών. Γίνεται σκληρό, απόλυτο, ακόμη και ψυχαναγκαστικό με το «Εγώ», καθώς απαιτεί την ταύτιση με το «Ιδεώδες του Εγώ» (Laplanche,1986:511-513) και συνιστά το «παράδοξο» του πολιτισμού. Ενώ κάθε πολιτισμένη κοινωνία εξασφαλίζει προστασία απέναντι σε κάθε πηγή πόνου, οδύνης ή δυστυχίας, ταυτόχρονα είναι η αιτία ενδοψυχικών συγκρούσεων, άρα πηγή δυστυχίας των υποκειμένων. (Laplanche,1986:511-513& Λίποβατς,2010:194-195)

        Πριν προχωρήσουμε στην ανάλυσή μας, θεωρούμε αναγκαίο να αναφέρουμε πως το «Αυτό», το «Εγώ» και το «Υπερεγώ», δεν συνιστούν διαφορετικές ή ξεχωριστές οντότητες, αλλά συστήματα του ίδιου ψυχικού οργάνου που υπακούουν σε διαφορετικές αρχές μέσα στην ίδια προσωπικότητα. Το «Αυτό» υπακούει στο ενορμητικό στοιχείο της προσωπικότητας, το «Εγώ» στο λογικό και συνειδητό στοιχείο της και το «Υπερεγώ» στο ηθκό-αξιακό και κοινωνικό. (Laplanche,1986:106-108, 144-151, 511-513)

«Η Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό»

        Με το έργο του αυτό ο Φρόυντ προσπαθεί να αναδείξει το παράδοξο που  χαρακτηρίζει τον πολιτισμό. Πως είναι, δηλαδή, εφαλτήριο προστασίας και ασφάλειας απέναντι στις αιτίες πόνου, οδύνης και δυστυχίας για την ανθρώπινη ύπαρξη και ταυτόχρονα η βασική αιτία των ενδοψυχικών της συγκρούσεων και εντάσεων και, επομένως, της δυστυχίας της. (Λίποβατς,2010:194-195)

       Με έδρασή του την ευρωπαϊκή νεωτερικότητα διαπιστώνει την απογοήτευση που κυριαρχεί στους ανθρώπους αφού, παρά τις προσδοκίες τους, τα επιτεύγματα της επιστήμης δεν πρόσφεραν χαρά και ευτυχία στους ανθρώπους και αναρωτιέται για το ποια η χρησιμότητα και ωφέλεια της κοινωνίας, καθώς αυτή δεν δύναται να προσφέρει την ευτυχία. Παραδέχεται εντούτοις πως ο πολιτισμός ελέγχει την «αρχή της ηδονής» ώστε με τους νόμους που επιβάλλονται από μια ευνομούμενη πολιτεία να διασφαλίζεται η ειρήνη και η ασφάλεια των ανθρώπων. Ο άνθρωπος από τη φύση του, όπως είπε το 17^ο αιώνα ο Hobbes, είναι «λύκος για τον άνθρωπο» και χρειάζεται ένα «κοινωνικό συμβόλαιο» που θα τον προστατεύει και θα περιορίζει την επιθετικότητά του, μέσα σε μια οργανωμένη κοινωνία. (Heywood,2007:95) Τρεις αιώνες μετά, ο Φρόυντ υποστηρίζει  πως ο  άνθρωπος γεννιέται με έναν σεξουαλικό, άγριο και επιθετικό χαρακτήρα. Αυτές οι πρωτογενείς ενορμήσεις του μπορούν να «μετουσιωθούν»,  μέσα σε μια πολιτισμένη κοινωνία, αφού η ενέργειά τους διοχετευθεί σε δημιουργική ορμή ωφέλιμων έργων (εργασία) ή ανώτερων δραστηριοτήτων (τέχνες, επιστήμες,…). Το πέρασμα από τη «φυσική κατάσταση» στην κατάσταση του πολιτισμού, θεωρεί πως είναι βίαιο για τον άνθρωπο, αλλά παράλληλα και επιβεβλημένο καθώς έτσι επιβάλλονται περιορισμοί στην αναρχία, την αυθαιρεσία και την «άγρια ελευθερία» της φυσικής κατάστασης που κυριαρχείται από το «Αυτό». Όμως αυτή ακριβώς η βίαιη καταπάτηση  των ενστίκτων από το «Υπερεγώ» και η μετουσίωσή τους σε ωφέλιμα έργα (νόμοι, θεσμοί…) δημιουργεί ενδοψυχικές  συγκρούσεις και εντάσεις, καθώς συγκρούονται το «Εγώ» με το «Υπερεγώ» και δημιουργούνται ένοχα συναισθήματα. Επομένως, ο πολιτισμός δημιουργεί δυστυχία, άτομα νευρωτικά και συχνά οδηγεί σε  εχθρότητα εναντίον του. (Λίποβατς,2010:195-197)

         

        Ο Φρόυντ επισημαίνει την παραδοξότητα του συνειρμού έρωτας-αυτοτιμωρία. Παρατηρεί πως η αρχή της ηδονής μέσα σε μια κατάσταση πολιτισμού συγκρούεται αέναα με την αρχή της πραγματικότητας, μια συνεχής και αέναη σύγκρουση του «Εγώ» με το «Υπερεγώ», μια συνεχής καταπάτηση και υποβάθμιση των δικαιωμάτων του «Εγώ» από το «Υπερεγώ». Η σύγκρουση αυτή οδηγεί στο δίπολο «ανάγκη-έρωτας», καταλήγοντας στην οικογένεια, καθώς ο πολιτισμός ανέχεται τις σεξουαλικές σχέσεις με κριτήριο τη διαιώνιση του είδους και δεν μπορεί να ανεχθεί την απόλαυση της σεξουαλικότητας ως αυτόνομη πηγή ηδονής. (Φρόυντ,1994:61,67)

        Στη συνέχεια ο Φρόυντ επισημαίνει τα ταμπού που ακρωτηριάζουν την ερωτική ζωή των ατόμων, καθώς έθιμα και νόμοι επιβάλλουν σε αυτήν περιορισμούς. Οι μεγάλες θρησκείες ενώ έδρασαν ενοποιητικά για την συνοχή των κοινωνιών, επέβαλαν όμως στα μέλη τους να μετουσιώνουν την ανάγκη τους για έρωτα στην αγάπη για τον συνάνθρωπο. Αναστέλλοντας έτσι τις σεξουαλικές ενορμήσεις, αλλά και τη σεξουαλική αγάπη των μελών μεταξύ τους, δημιούργησαν ενοχικές και νευρωτικές κοινωνίες και έγιναν η αιτία να έχει πληγεί σοβαρά η σεξουαλική ζωή του πολιτισμένου ανθρώπου. (Φρόυντ,1994:65,67) Και ενώ ο «έρως» διοχετεύεται στην απλή αγάπη μεταξύ των μελών ο «θάνατος», το επιθετικό αυτό και άγριο ένστικτο του ανθρώπου, βρίσκει τη διέξοδό του στον «εχθρό». Οι άνθρωποι στη φυσική τους κατάσταση έχουν κυρίως επιθετικές ενορμήσεις και όχι αυτές της αγάπης. Επομένως το «Υπερεγώ» ή θα πρέπει να καταπιεστεί, δημιουργώντας υστερικές και νευρωτικές καταστάσεις στο «Εγώ» ή να βρεί μια διαφορετική διέξοδο εκτόνωσης της ενέργειας αυτής. Ανακαλύπτει, λοιπόν, διαφορετικές κουλτούρες, τις οποίες τις βαπτίζει εχθρικές (π.χ. Εβραίοι), κι έτσι μέσω του ίδιου του πολιτισμού εκτονώνονται τα άγρια ένστικτά του για βία, καταστροφή και θάνατο. (Φρόυντ 1994: 80 ) 

        Το κυριότερο πρόβλημα που επισημαίνει ο Φρόυντ στον πολιτισμένο άνθρωπο, είναι το συναίσθημα της ενοχής που αναδύεται όταν δεν ακολουθεί τις επιταγές του «Υπερεγώ». Το «Υπερεγώ» ασκεί έλεγχο όχι μόνο στα έργα και τις πράξεις  αλλά ακόμη και στις ίδιες τις σκέψεις του «Εγώ». Το «Εγώ» κυριεύεται από άγχος και ενοχές από την εξουσία και τον εσωτερικό δικαστή του το «Υπερεγώ». (Φρόυντ,1994:102-103) Το «Υπερεγώ» ως εσωτερική συνείδηση, καταπιέζοντας και ελέγχοντας το «Εγώ», υπηρετεί τον πολιτισμό και τον καθιστά τελικά καταπιεστικό για τον άνθρωπο. Αν ο Hobbes τρεις αιώνες πριν ζήτησε από τους ανθρώπους να εκχωρήσουν μέρος της ελευθερίας τους για να ζήσουν ασφαλείς σε ένα οργανωμένο κράτος, (Heywood,2007:95)  το τίμημα, κατά τον Φρόυντ, της ανάδυσης και εξέλιξης του πολιτισμού, είναι η εκ μέρους των ανθρώπων παραχώρηση μέρους της προσωπικής τους ευτυχίας με αντάλλαγμα αυτοέλεγχο και ενοχές. Αυτό το αίσθημα ενοχής είναι η «δυσφορία» του ατόμου απέναντι στον πολιτισμό και συνιστά, κατά τον Φρόυντ, το πλέον σημαντικό πρόβλημα στην εξέλιξή του. (Φρόυντ,1994: 107)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα επιτεύγματα και οι πρόοδοι του πολιτισμού, αν και «μετουσίωσαν» τον άνθρωπο σε ένα «θνητό θεό με τεχνητά μέλη» (Λίποβατς,2010, στο Κονιόρδος:195, Φρόυντ,1994:49), ωστόσο δεν κατάφεραν να τον κάνουν ευτυχισμένο. Αντίθετα ο πολιτισμός, γεμίζοντάς τον με ενοχές και απαγορεύσεις, έκανε τη ζωή του ανυπόφορη. Έτσι ο άνθρωπος νιώθει δυσφορία έως και εχθρότητα γι αυτόν τον πολιτισμό. Σύμφωνα με τα ίδια τα λόγια του Φρόυντ, «ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για την αθλιότητά μας τη φέρει ο πολιτισμός μας. Θα ήμασταν πολύ πιο ευτυχισμένοι, αν τον παρατούσαμε και επιστρέφαμε πάλι σε πρωτόγονες καταστάσεις». (Φρόυντ,1994: 67 ).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λίποβατς, Θάνος,  «Ψυχανάλυση και Νεωτερικότητα», σε Σ. Κονιόρδος (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Αθήνα, 2010, εκδόσεις Gutenberg.

Μαρκέτος, Σπ., (2002), «Ζίγκμουντ Φρόυντ», σε Εξελίξεις στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό κατά τον 20ο αιώνα, Εγχειρίδιο Μελέτης, ΕΑΠ

Φρόυντ, Σίγκμουντ , «Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας» (μτφρ Γ. Βάμβαλης) Αθήνα, 1994, εκδόσεις Επίκουρος, το 1^ο δοκίμιο με τον ομώνυμο τίτλο.

Laplanche J. & Pontalis J. B., «Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης», εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1986

Heywood, A, «Πολιτικές Ιδεολογίες», εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2007

---

ΒΑΘΜΟΣ: 9