ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 30: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ EΤΟΣ 2018-2019

2η Γραπτή Εργασία

της Ζαράγκα Καλλιόπης

Θέμα «Οι βυζαντινο-νορμανδικές συγκρούσεις και οι επιπτώσεις τους στη διαμόρφωση των σχέσεων του Βυζαντίου με τις ιταλικές ναυτικές πόλεις (1081-1180)»

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

        Οι βαρβαρικές επιδρομές χαρακτηρίζουν τη  βυζαντινή ιστορία. Ιδιαίτερη «σελίδα» της αποτελούν οι νορμανδικές επιδρομές που για δύο αιώνες (9^ος-10^ος) έσπειραν τον όλεθρο στην Ευρώπη. Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες προκειμένου να τις αντιμετωπίζουν ζητούσαν τη βοήθεια των ιταλικών ναυτικών δυνάμεων, παραχωρώντας τους σημαντικά εμπορικά δικαιώματα. Διαμορφώθηκαν έτσι σχέσεις μιας συνεχώς ανανεούμενης υποστήριξης προς το Βυζάντιο

        Το παρόν θέμα πραγματεύεται τις νορμανδικές επιδρομές την περίοδο της Δυναστείας των τριών πρώτων Κομνηνών και εξετάζει τις σχέσεις που διαμορφώθηκαν μέσα από αυτές, ανάμεσα στο Βυζάντιο και τις ναυτικές ιταλικές πόλεις, Βενετία, Γένοβα και Πίζα.

        Αρχικά θα αναφερθούμε στις επιδρομές των Νορμανδών ξεχωριστά για την κάθε αυτοκρατορική περίοδο.  Στη συνέχεια θα αναδείξουμε τις συμφωνίες ανάμεσα στον καθένα από τους τρεις αυτοκράτορες με τις ιταλικές πόλεις. Τέλος, θα αναφέρουμε  τις σχέσεις που διαμορφώθηκαν και τον αντίκτυπό τους στην Αυτοκρατορία.

1.      Η ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΝΟΡΜΑΝΔΙΚΗ ΑΠΕΙΛΗ

α. Αλέξιος Α΄ Κομνηνός  

         Όταν ανέβηκε στο θρόνο, ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, (1081), η αυτοκρατορία βρισκόταν σε πολύ άσχημη κατάσταση, καθώς απειλούνταν, στις ακτές της Ηπείρου από τους Νορμανδούς, στα Βαλκάνια από τους Πατζινάκες και στη Μ. Ασία από τους Σελτζούκους Τούρκους. Ο στρατός αποτελείτο από ξένους μισθοφόρους, οι οποίοι, παρά τις αδρές αμοιβές τους, δημιουργούσαν προβλήματα με την απειθαρχία τους και τις διαρκείς απαιτήσεις τους, ενώ το ναυτικό υστερούσε σε στόλο. Ο Αλέξιος πάλεψε με αποφασιστικότητα εναντίον όλων αυτών των δυσκολιών. (Nicol,2010:86-88, Ostrogorsky,2008:20)

        Οι Νορμανδοί της Νότιας Ιταλίας, υπό τον Βοημούνδο, είχαν καταλάβει την Αυλώνα (Ήπειρος) και είχαν αναγκάσει τη βυζαντινή φρουρά της Κέρκυρας να παραδοθεί, ενώ ο πατέρας του ο Ροβέρτος Γυισκάρδος, εκινείτο με στρατό και στόλο προς το Δυρράχιο. Ο Αλέξιος, προκειμένου να τους αντιμετωπίσει, ζήτησε βοήθεια από τους Βενετούς, υποσχόμενος εμπορικά προνόμια. Οι Βενετοί, καθώς αντιλήφθηκαν πως οι Νορμανδοί, σε περίπτωση επιτυχίας τους, θα είχαν υπό τον έλεγχό τους τη ναυσιπλοϊα στην Αδριατική και τους εμπορικούς δρόμους που οδηγούσαν στο Βυζάντιο και την Ανατολή, κινήθηκαν γρήγορα και με προθυμία. Με δεκατέσσερα πολεμικά πλοία και σαράντα πέντε μικρά σκάφη έφτασαν στο Δυρράχιο και νίκησαν το Νορμανδικό στόλο. (Nicol,2010:87-88 & 95-96, Ostrogorsky,2008:21)

        Ο αγώνας, όμως, κρίθηκε στην ξηρά. Ο στρατός του Αλέξιου ηττήθηκε. Το Δυρράχιο, «θέση-κλειδί», λόγω της Εγνατίας οδού που  οδηγεί στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη,  πολιορκήθηκε από τον Γυισκάρδο και  παραδόθηκε. Οι Νορμανδοί εισέβαλαν στο εσωτερικό της χώρας, διέσχισαν την Ήπειρο, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία,  και πολιόρκησαν τη Λάρισα, με στόχο να προσπελάσουν ακόμη νοτιότερα. Τότε ο Αλέξιος συμμάχησε με τον αυτοκράτορα της Γερμανίας Ερρίκο Δ΄, ο οποίος προκάλεσε αντιπερισπασμό στο Γυισκάρδο. Ο Ερρίκος εισέβαλε στην Ιταλία, δημιουργώντας εσωτερική αναταραχή. Έτσι ο Γυισκάρδος αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Νότια Ιταλία, αφού ανάθεσε την αρχηγία στο γιο του Βοημούνδο. Οι δυνάμεις των Νορμανδών δεν μπόρεσαν να κυριεύσουν τη Λάρισα και νικήθηκαν από τον Αλέξιο. (Cheynet,2011:139, Nicol,2010:88,  Ostrogorsky,2008:21)

         Ενώ ο Γυισκάρδος ήταν απασχολημένος στην Ιταλία, οι Βενετοί, ως σύμμαχοι της αυτοκρατορίας, ανακατέλαβαν το Δυρράχιο και έδιωξαν τη νορμανδική φρουρά από την Κέρκυρα (1804). O Γυισκάρδος, αφού αποκατέστησε την ηρεμία στα εσωτερικά της Νότιας Ιταλίας, αντεπιτέθηκε νικηφόρα με 150 πλοία. Στο τέλος όμως ο νορμανδικός στόλος ηττήθηκε από τους Βυζαντινούς στο Δυρράχιο, οι οποίοι και το κατέλαβαν. Την επόμενη χρονιά ο Γυισκάρδος, επιστρέφοντας στην Ιταλία, αρρώστησε από πανούκλα, αποβιβάσθηκε στην Κεφαλλονιά, την οποία σκόπευε να καταλάβει, και πέθανε. Έτσι απαλλάχθηκε το Βυζάντιο, για αρκετά χρόνια, από τον κίνδυνο των Νορμανδών. (Nicol,2010:89-90, Ostrogorsky,2008:21-22)

        Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα ο γιος του Γυισκάρδου, Βοημούνδος, αποφάσισε νέα επίθεση κατά του Βυζαντίου. Αφού στρατολόγησε νέους συμμάχους, αποβιβάστηκε στην Αυλώνα και επιχείρησε να καταλάβει και πάλι το Δυρράχιο. Απέτυχε όμως, καθώς η μάχη έληξε με νίκη των Βυζαντινών. Υποχρεώθηκε να συνάψει ταπεινωτική συνθήκη (1108), βάσει της οποίας θα κατείχε εφ’ όρου ζωής «ως αυτοκρατορικό τιμάριο» την Αντιόχεια, ως «λίζιος» (υποτελής) του Αλέξιου και του γιού του Ιωάννη. Τρία χρόνια αργότερα ο Βοημούνδος απεβίωσε. Ο ανεψιός του Τανκρέδος, νέος ηγεμόνας της Αντιόχειας, αρνήθηκε να τηρήσει τα συμφωνηθέντα. Έτσι θεωρήθηκε πως η Αντιόχεια ανήκε, τυπικά, και πάλι στην Αυτοκρατορία. (Ostrogorsky,2008:30, Cheynet,2001:146)

β. Ιωάννης Β΄ Κομνηνός

        Όταν αναρρήθηκε στο θρόνο ο γιος του Αλέξιου, Ιωάννης Β΄ Κομνηνός, η αυτοκρατορία περνούσε μια περίοδο οικονομικής ανάκαμψης. Ο στρατός ήταν άριστα οργανωμένος και σε όλα τα μέτωπα (Σελτζούκους, Ούγγρους, Πατζινάκες), σημείωνε σημαντικές επιτυχίες, ενώ παρέμενε ανοικτό το ζήτημα με τον ηγεμόνα των Νορμανδών  της Αντιόχειας. Ο αγώνας όμως με τον ηγεμόνα των Νορμανδών αντιμετωπίστηκε νικηφόρα το 1137. Η Αντιόχεια παραδόθηκε και ο νέος της πρίγκιπας, Ραϊμόνδος του Πουατιέ, ορκίστηκε υποταγή στον αυτοκράτορα. (Ostrogorsky,2008:45, Nicol,2010:117)

      Η  μεγαλύτερη απειλή ήταν το νορμανδικό βασίλειο της Σικελίας. Ο Ιωάννης  δημιούργησε ένα αντινορμανδικό μέτωπο, στο οποίο προσχώρησαν ο Γερμανός αυτοκράτορας  Λοθάριος Β΄,  και η Πίζα, μετά από ανανέωση των παλαιότερων εμπορικών της προνομίων. Σχεδίαζε επίσης εκστρατεία κατά της Αντιόχειας, καθώς το πρόβλημα αυτό δεν είχε λυθεί οριστικά. Όμως οι λογαριασμοί του με τους Νορμανδούς παρέμειναν ανοικτοί για τους διαδόχους του, καθώς πέθανε αιφνίδια, μετά από τραυματισμό του στην Κιλικία, σε κυνήγι αγριόχοιρων (1143). (Ostrogorsky,2008:45-46, Nicol,2010:117-118)

γ. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός

     

        Ο Ιωάννης, λίγο πριν το θάνατό του, όρισε διάδοχό του τον εικοσαετή γιο του Μανουήλ Α΄ Κομνηνό. Από την αρχή της βασιλείας του ο Μανουήλ κλήθηκε να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο εισβολής των Νορμανδών της Σικελίας. Γι’ αυτό συμμάχησε με το βασιλιά της Γερμανίας Κονράδο Γ΄ και παντρεύτηκε την γυναικάδερφή του, Βέρθα. Η συμμαχία αυτή θα ανέτρεπε τα σχέδια του βασιλιά των Νορμανδών Ρογήρου Β΄, αν δεν μεσολαβούσε το απροσδόκητο γεγονός της Β΄ Σταυροφορίας που στέρησε την Αυτοκρατορία για αρκετό χρονικό διάστημα από τη γερμανική υποστήριξη. (Nicol,2010:119, Ostrogorsky,2008:48)

        Πράγματι, ο Ρογήρος επωφελούμενος της κατάστασης και ενόσω ο Μανουήλ ήταν απασχολημένος με τους Σταυροφόρους, κατέλαβε αιφνιδιαστικά την Κέρκυρα (1147). Στη συνέχεια, αφού λεηλάτησε και άλλα βυζαντινά νησιά του Ιονίου, κατέλαβε και λήστευσε την Κόρινθο και τη Θήβα, σπουδαία κέντρα καλλιέργειας μεταξιού στο Βυζάντιο και οι πλέον πλούσιες ελληνικές πόλεις. Ο Ρογήρος επέστρεψε  στη Σικελία με πλούσια λάφυρα και πολλούς αιχμαλώτους, μεταξύ των οποίων τους πλέον ικανούς μεταξουργούς. Ο Μανουήλ, προκειμένου να ανακαταλάβει την Κέρκυρα, ζήτησε τη βοήθεια των Βενετών, ανανεώνοντας τα εμπορικά τους προνόμια. Μετά από συνεχείς αγώνες, περίπου ενάμιση χρόνου, και με τη βοήθεια των Βενετών, κατόρθωσε να ανακαταλάβει την Κέρκυρα το καλοκαίρι του 1149. (Ostrogorsky,2008:46-47,50, Nicol,2010:119-123, Cheynet,2001:150)

        Αν και δεν υπήρχε πλέον ο νορμανδικός κίνδυνος για την Αυτοκρατορία, ο Μανουήλ αποφάσισε να μεταφέρει τον πόλεμο στη Νότιο Ιταλία, αποτέλεσμα των ονειροπόλων σχεδίων του αποκατάστασης των παλιών εδαφών της αυτοκρατορίας. Μετά το θάνατο του Ρογήρου , έστειλε στρατό στην Ιταλία, γεγονός που προκάλεσε τη διάλυση της συμμαχίας με τους Βενετούς, οι οποίοι συμμάχησαν με τον διάδοχο του Ρογήρου, τον Γουλιέλμο Α΄. Οι Βενετοί δεν επιθυμούσαν την αποκατάσταση της Βυζαντινής κυριαρχίας στην Ιταλική Χερσόνησο, καθώς θα βλάπτονταν τα εμπορικά τους συμφέροντα.  Ο βυζαντινός στρατός  είχε αρχικά κάποιες επιτυχίες, αλλά τελικά ηττήθηκε από τον Γουλιέλμο. Ο Μανουήλ αναγκάστηκε να υπογράψει ειρήνη και να εγκαταλείψει την Ιταλία. (Ostrogorsky,2008:53, Nicol,2010:129)  

 

2.      ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΜΕ ΤΙΣ ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΕΣ

α. Το  «χρυσόβουλο» του Αλέξιου: Οι Βενετοί «εκτός πάσης Ρωμαϊκής εξουσίας»

       

        Η πρώτη επιδρομή των Νορμανδών είχε μοιραίες συνέπειες για την Αυτοκρατορία, αφού προκάλεσε υπερβολική ενίσχυση των Βενετών. Σύμφωνα με το γενναιόδωρο χρυσόβουλο κείμενο του Αλέξιου, οι Βενετοί εξασφάλισαν μεγάλα εμπορικά προνόμια.  Είχαν το δικαίωμα να εμπορεύονται ελεύθερα στις κυριότερες πόλεις του Βυζαντίου, χωρίς να καταβάλλουν τελωνειακούς δασμούς, θέτοντας έτσι τους ανταγωνιστές τους, Έλληνες και Ιταλούς, εκτός ανταγωνισμού. Απέκτησαν τίτλους, ελάμβαναν έκτακτες και ετήσιες χρηματικές χορηγίες και τούς παραχωρήθηκαν, καταστήματα, εργοστάσια και οικίες στην Κωνσταντινούπολη και τρεις αποβάθρες με τις αποθήκες τους στον Κεράτιο κόλπο. Όπως  έγραψε  η Άννα Κομνηνή, «το χρυσόβουλο του 1082 έθεσε τους Βενετούς εκτός πάσης Ρωμαϊκής εξουσίας»,  ελευθέρωσε, δηλαδή, τις εμπορικές τους δραστηριότητες από τον έλεγχο των Βυζαντινών. Τα προνόμια αυτά, τα οποία επεκτάθηκαν από τους διαδόχους του Αλέξιου και σε άλλες ναυτικές πόλεις της Ιταλίας, υπέσκαψαν την ήδη κλονισμένη βυζαντινή οικονομία και επέτρεψαν στους Βενετούς να θεμελιώσουν τη ναυτική και εμπορική τους κυριαρχία στη Μεσόγειο. (Nicol,2010:91-93, Ostrogorsky,2008:22)

        Ο Αλέξιος, μόλις αντιλήφθηκε πως η πολιτική του αυτή ήταν λανθασμένη, θέλησε να  επανορθώσει, παραχωρώντας προνόμια στους Πισάτες, προκειμένου να ενισχύσει την οικονομική ζωή του Βυζαντίου και να περιορίσει την ισχύ της Βενετικής Δημοκρατίας. Αυτό, όμως, ήταν μεγαλύτερο σφάλμα από το προηγούμενο.  Έσπειρε διχόνοια ανάμεσα στις ιταλικές δημοκρατίες, ένα από τα κυριότερα αίτια της κακοδαιμονίας του Βυζαντίου, καθώς διαμορφώθηκε σταδιακά η άποψη πως μόνο εφόσον εκλείψει το Βυζάντιο θα εδραιωθεί η εμπορική δύναμη της Βενετίας στη Μεσόγειο. Ωστόσο, η νίκη του 1108 στο Δυρράχιο, συντέλεσε στην εδραίωση της θέσης των Βυζαντινών στη Βαλκανική χερσόνησο. (Ostrogorsky,2008:22, Nicol,2010:110)

β. Ιωάννης Β΄ Κομνηνός: Η «αναγκαστική» επικύρωση των προνομίων

        Στα χρόνια της βασιλείας του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού, φάνηκαν οι αρνητικές συνέπειες  των εμπορικών-διακομιστικών προνομίων των Βενετών για το βυζαντινό εμπόριο, καθώς και η αδυναμία του Βυζαντίου να συγκροτήσει αξιόλογο ναυτικό. Ο Ιωάννης αντιλήφθηκε πως τα εμπορικά προνόμια των Βενετών έβλαπταν τα συμφέροντα του βυζαντινού κράτους και τους Ιταλούς και Έλληνες εμπόρους, χωρίς μάλιστα να παρεμποδίζεται η προσέγγιση Βενετών και Νορμανδών, και αποφάσισε να τα ακυρώσει. Οι Βενετοί εξαγριώθηκαν και λεηλάτησαν τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου (Κω, Σάμο, Λέσβο, Χίο, Ρόδο, Κεφαλλονιά). Τότε ο αυτοκράτορας, και υπό την πίεση της αυξανόμενης απειλής των Νορμανδών, αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να ανανεώσει όλες τις παλιές συμφωνίες (1126) με την προσθήκη  της αφορολόγητης εξαγωγής βυζαντινών εμπορευμάτων. Η ενέργεια αυτή είχε καταστρεπτικές συνέπειες για το βυζαντινό εμπόριο, ήταν όμως δικαιολογημένη, αφού διαφορετικά θα ήταν αδύνατη η απόκρουση μιας συντονισμένης βενετονορμανδικής απειλής. Δέκα χρόνια αργότερα  ο Ιωάννης ανανέωσε και τα προνόμια των Πισατών για να  τους έχει κι αυτούς συμμάχους κατά των Νορμανδών. (Ostrogorsky,2008:43,46 ,Nicol,2010:112,115-116)

γ. Μανουήλ Α΄ Κομνηνός: Προνόμια στους αντιπάλους

        Η προνομιακή θέση των Βενετών ήταν ένα δυσβάσταχτο βάρος για το βυζαντινό εμπόριο, γι’ αυτό  όταν ο Μανουήλ ανέβηκε στο θρόνο, «παρέβλεψε» για τέσσερα χρόνια να ανανεώσει τα εμπορικά τους προνόμια. Όμως, η κατάληψη της Κέρκυρας από τους Νορμανδούς, το 1147 τον ανάγκασε να ζητήσει τη βοήθειά τους  και εξέδωσε, ως ανταμοιβή, χρυσόβουλο, επικυρώνοντας τα προνόμια που τους είχαν παραχωρήσει ο πατέρας του και ο παππούς του. Λίγους μήνες αργότερα με δεύτερο χρυσόβουλο επέκτεινε τη βενετική συνοικία στην Κωνσταντινούπολη, προσθέτοντας νέες ιδιοκτησίες  και μία τέταρτη αποβάθρα στο Γαλατά, πετυχαίνοντας  να του διαθέσουν το στόλο τους. Η κίνηση αυτή  ήταν επιβεβλημένη, αφού η κατάληψη της Κέρκυρας από τους Νορμανδούς ελόχευε τον κίνδυνο εισβολής τους στην ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ παράλληλα κινδύνευαν τα συμφέροντα του Βυζαντίου και των Βενετών στην Αδριατική. (Ostrogorsky,2008:46-47, Nicol,2010:119-120, Cheynet,2001:150 ) 

        Μετά τη διάλυση της συμμαχίας με τους Βενετούς ο Μανουήλ, προκειμένου να σταθεροποιήσει τις σχέσεις του με τις υπόλοιπες ιταλικές πόλεις, αλλά και να ανακόψει την ολοένα αυξανόμενη οικονομική διείσδυση των Βενετών, παρέχει ανάλογα εμπορικά προνόμια στην Πίζα και τη Γένουα. Οι Βενετοί αντέδρασαν βίαια, με αποτέλεσμα να διακοπούν οι σχέσεις Βυζαντίου-Βενετίας για δέκα χρόνια.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

       Οι Κομνηνοί παραχώρησαν προνόμια στις ναυτικές πόλεις της Ιταλίας, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Ο Αλέξιος Α΄ παραχώρησε εμπορικά προνόμια στους Βενετούς, για να εξασφαλίσει τη βοήθειά τους στην απόκρουση των Νορμανδών, οι οποίοι είχαν εισβάλει στην Ελλάδα. Ο Ιωάννης Β΄ αρνήθηκε να επικυρώσει εκ νέου τα προνόμια των Βενετών, καθώς έβλαπταν τα συμφέροντα του βυζαντινού κράτους. Υποχώρησε, όμως, εξαιτίας της δυναμικής αντίδρασής τους.  Ο Μανουήλ Α΄, επικύρωσε τα προηγούμενα προνόμια των Βενετών και τους παραχώρησε νέα, καθώς ελόχευε νορμανδική εισβολή στην ηπειρωτική Ελλάδα. Όταν «έσπασε» η συμμαχία με τους Βενετούς, προκειμένου να μειώσει την ολοένα αυξανόμενη οικονομική διείσδυσή τους, παραχώρησε προνόμια στην Πίζα και τη Γένουα.

Η παραχώρηση εμπορικών προνομίων από τους Κομνηνούς στις ιταλικές ναυτικές πόλεις, ήταν επιβεβλημένες για την αντιμετώπιση της νορμανδικής εισβολής, αλλά αποδείχθηκαν  καταστροφικές  για την οικονομία του κράτους, το θαλάσσιο εμπόριο των βυζαντινών, ενώ, μακροπρόθεσμα, υπονόμευσαν και την ίδια την ύπαρξη της  αυτοκρατορίας

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

      

·         Nicol, D., Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, Παπαδήμα, Αθήνα 2010.

·         Cheynet, J,-C, Ο Βυζαντινός κόσμος, Τόμος Β΄, Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (641-1204), ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2011

·         Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Τόμ. Γ΄, 5^η έκδοση, Ιστορικές Εκδόσεις Στεφανόπουλος, Αθήνα 1997


 ((Βαθμός:8,5)