ΑΠΛΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

        Καθώς βρισκόμαστε σε προεκλογική περίοδο όλο και πιο συχνά έρχονται στα αυτιά μας λέξεις γνωστές που όμως σαν έννοιες δεν τις έχουμε ξεκάθαρες μέσα μας. Φιλελευθερισμός, Νεοφιλελευθερισμός, Συντηρητισμός, Πατριωτισμός και Εθνικισμός, είναι οι έννοιες που συχνά πυκνά μας προκαλούν σύγχυση. Με αυτά τα κείμενα που θα φέρουν τον τίτλο «Απλά Μαθήματα Πολιτικής Φιλοσοφίας» θα προσπαθήσουμε, όσο αυτό είναι μπορετό, να τις μεταφέρουμε με απλό και κατανοητό λόγο.

     Φιλελευθερισμός και Νεοφιλελευθερισμός.

    Δύο έννοιες , δύο λέξεις, πολύ κοντά η μια στην άλλη, αλλά με σαφείς διαφορές ή αποκλίσεις  μεταξύ τους σε σχεδόν όλες τις εκφάνσεις της ζωής του σύγχρονου κόσμου.

·         Η έννοια της ελευθερίας στο φιλελευθερισμό και στο νεοφιλελευθερισμό

Για το Φιλελευθερισμό η ελευθερία είναι η υπέρτατη ατομικιστική αξία, καθώς παρέχει το δικαίωμα της επιλογής. Είναι φυσικό δικαίωμα και η μόνη προϋπόθεση για την ανάπτυξη των ικανοτήτων του ατόμου με στόχο την προσωπική του ολοκλήρωση. Αποτελεί πρόταγμα και μείζονα αρχή σε όλες τις χωροχρονικές παραλλαγές και τις ιστορικοπολιτικές αποκλίσεις του (κλασικός φιλελευθερισμός, οικονομικός φιλελευθερισμός, πολιτικός-κοινωνικός φιλελευθερισμός…). Είναι, εν ολίγοις, η ενοποιητική αρχή ολόκληρης της φιλελεύθερης ιδεολογίας.

     Ο  φιλελευθερισμός διακρίνεται για την προτεραιότητα που δίνει στην ελευθερία και την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Πρεσβεύει πως στο μέτρο που ένα άτομο δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων είναι ελεύθερο να επιδιώκει τη πραγμάτωση της δικής του αντίληψης για το ατομικό του καλό, γι αυτό που θεωρεί το ίδιο πως δίνει αξία και ικανοποίηση στη ζωή του . Η ελευθερία των επιλογών είναι ύψιστης σημασίας σε μια φιλελεύθερη κοινωνία και η μη ανάμειξη του κράτους πρέπει να ισχύει ως γενικός κανόνας καθώς  οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μια πιο δίκαιη και πιο ευφυή οπτική των συμφερόντων τους και των μέσων για να τα προωθήσουν από ό,τι θα τους υπαγόρευε ένας κρατικός νόμος. Αποδέχεται τους λιγότερους περιορισμούς της ατομικής ελευθερίας με μοναδικό σκοπό την αποτροπή βλάβης στους άλλους.

      Ωστόσο, ένα πλήθος φυσικών, κοινωνικών, οικονομικών και άλλων περιορισμών δεν επιτρέπει σε όλα τα άτομα να ασκούν ελεύθερα τις επιλογές τους. Η υλοποίηση της ελευθερίας, νοούμενης ως δυνατότητας εκπλήρωσης στόχων, προϋποθέτει πως τα άτομα έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν τις ικανότητες και τους στόχους τους. Εν ολίγοις η ελευθερία είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για την προώθηση της ατομικής ανάπτυξης και, κατ’ επέκταση, της κοινωνικής ευημερίας και της ισότητας, παράλληλα, όμως, για να εκφραστεί (η ελευθερία) σε όλες τις εκφάνσεις του ατομικού και κοινωνικού βίου, προϋποθέτει την ευημερία και την απουσία κραυγαλέων, τουλάχιστον, κοινωνικών ανισοτήτων. Πάνω σε αυτή τη ρότα ο φιλελευθερισμός, ως κοινωνικός φιλελευθερισμός, οικοδομεί και νομιμοποιεί ένα  κράτος πρόνοιας, στοχεύοντας στην προώθηση των κοινωνικών δικαιωμάτων των αδύναμων μαζών. Το κράτος πρόνοιας με αναδιανεμητικές πολιτικές, με δίκαιη διανομή των υλικών πόρων και με την παροχή βασικών υπηρεσιών (υγεία, ασφάλιση, εκπαίδευση) διασφαλίζει την ισότητα των ευκαιριών. Η διασφάλιση αυτή της ισότητας των ευκαιριών προσδίδει ουσιαστικό περιεχόμενο στην ίδια την ελευθερία, ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, αφού τα άτομα απαλλαγμένα, πλέον, από την τυραννία και το άγχος των κυριαρχικών κοινωνικών σχέσεων  θα μπορούν ελεύθερα να κάνουν τις επιλογές τους και να υποστούν τις συνέπειές τους.

       Τέλος, ο κοινωνικός φιλελευθερισμός, ευνοεί το σχεδιασμό και την κρατική διαχείριση της οικονομίας (μικτή οικονομία) από πολυπρόσωπες ή μονοπρόσωπες επιχειρήσεις και επιχειρηματίες, καθώς αυτή  θεωρείται από τις πιο αποτελεσματικές επιλογές στην αγορά. Έτσι, χωρίς να περιορίζει την ελεύθερη επιλογή της οικονομικής δράσης ατόμων ή επιχειρήσεων, παράλληλα, στα πλαίσια της μείωσης των κοινωνικών ανισοτήτων, ασκεί έλεγχο σε τυχόν ακρότητες της αγοράς στην ανάπτυξη και στην απασχόληση.

     O Νεοφιλελευθερισμός  δίνει προτεραιότητα στην ατομική ελευθερία, την οποία τη συνδέει αυστηρά με την οικονομική δραστηριότητα και ανάπτυξη. Αποδέχεται την ανισότητα, απορρίπτοντας την ισότητα  και πολύ περισσότερο τον εξισωτισμό και αντιτίθεται στον κρατικό παρεμβατισμό, υποστηρίζοντας πως το κράτος και η δημόσια εξουσία είναι η κυριότερη απειλή κατά της ελευθερίας. Υποστηρίζει πως οι άνθρωποι είναι ιδιοκτήτες και κύριοι του εαυτού τους και, κατ’ επέκταση   επί πραγμάτων του εξωτερικού κόσμου, πως ό,τι έχουν στην κατοχή τους είναι κατοχυρωμένα και δίκαια  και, επομένως,  μπορούν να τα χειριστούν και να τα διαθέσουν κατά το δοκούν. Θεωρεί πως το κράτος πρέπει να έχει το ρόλο του νυχτοφύλακα, να περιορίζεται δηλαδή σε λίγες μόνο λειτουργίες, απαραίτητες για την ασφαλή διαβίωση των πολιτών. Ένα ελάχιστο κράτος είναι ένα δίκαιο κράτος, ενώ ένα εκτεταμένο κράτος χρησιμοποιεί μηχανισμούς βίας και ως εκ τούτου παραβιάζει τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των πολιτών. Απορρίπτει κάθε έννοια κράτους πρόνοιας, διανεμητικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης και θεωρεί πως οι εργαζόμενοι πρέπει οι ίδιοι να φροντίζουν για την ιατροφαρμακευτική και νοσοκομειακή τους περίθαλψη, την ασφάλιση και τη μελλοντική τους συνταξιοδότηση, καθώς η υποχρέωση και η επιβολή αυτών των δαπανών από την πολιτεία στους εργοδότες, συνιστά παραβίαση της ατομικής τους ελευθερίας και του ατομικού τους δικαιώματος, να αυξάνουν τον πλούτο τους και να τον διαχειρίζονται και διαθέτουν κατά το δοκούν. 

·         Το κράτος στον φιλελευθερισμό, στον νεοφιλελευθερισμό 

    Ο φιλελευθερισμός, ως πολιτική φιλοσοφία- κοσμοθεωρία θεμελιωμένη στις ιδέες της ελευθερίας και της ισότητας έχει ως βασική θέση του πως η οργάνωση των κοινωνιών σε κράτη πρέπει να στηρίζεται στην ελευθερία και την ισότητα όλων των πολιτών. Η ελευθερία είναι για τους φιλελεύθερους φυσικό δικαίωμα και η μόνη κατάσταση που εξασφαλίζει τη δυνατότητα ανάπτυξης των ικανοτήτων του ατόμου και κατ’ επέκταση της κοινωνίας. Για το φιλελευθερισμό προϋπόθεση για μια ισορροπημένη κοινωνία είναι η διασφάλιση της ατομικής ελευθερίας από το σφετερισμό και την καταπάτηση, ώστε η απόλυτη ελευθερία κάποιων να μην αποβεί σε κακοποίηση άλλων. Η προστασία αυτή της ελευθερίας παρέχεται  μέσα από ένα κυρίαρχο κράτος δικαίου, το οποίο δρα υπό την εξουσία των νόμων, σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και προωθεί τη διεύρυνση των ατομικών ελευθεριών σε όλους τους τομείς, περιορίζοντας εαυτόν στο να θεσπίζει κανόνες και να εποπτεύει την ομαλή εφαρμογή τους . Άρα η ελευθερία υπάρχει μόνο κάτω από την εξουσία του νόμου. Ο Λοκ θεωρεί πως όπου δεν υπάρχει νόμος, δεν υπάρχει και ελευθερία.

 Οι φιλελεύθεροι διακρίνουν με επιτακτικό τρόπο τη δημόσια από την ιδιωτική σφαίρα και θεωρούν απαραίτητη προϋπόθεση για την ελεύθερη έκφραση, την απόλαυση των επιθυμιών και την επιλογή των σχεδίων της ζωής του κάθε ατόμου, την αποφυγή κάθε κρατικής παρέμβασης στην ιδιωτική σφαίρα. Θεωρούν, όμως,  πως η κρατική παρέμβαση είναι επιβεβλημένη, και μάλιστα όχι ασυμβίβαστη προς την ατομική ελευθερία, όταν αυτή δρα υπέρ των δυσπραγούντων πολιτών, καθώς έτσι θα μπορούν να την απολαμβάνουν (την ελευθερία) εμπράκτως  όλα τα μέλη της κοινωνίας. Σε αυτό το πλαίσιο υιοθετήθηκε πως οι διάφορες κοινωνικές ανισότητες πρέπει να αντιμετωπίζονται με τη νομοθεσία και  αναδιανεμητικές και άλλες πολιτικές, ώστε να υπάρχει κοινωνική ευημερία και ευταξία.

        Οι φιλελεύθεροι, αν και είναι πεπεισμένοι για την ανάγκη της διακυβέρνησης, ωστόσο είναι επιφυλακτικοί με την εξουσία καθώς πιστεύουν πως οι διακυβερνήσεις απειλούν την ατομική ελευθερία. Υποστηρίζουν πως η εξουσία πρέπει να χαλιναγωγείται και να περιορίζεται με μια συνταγματική, αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση. Το σύνταγμα, ως υπέρτατος νόμος, καθορίζει, περιορίζει και ελέγχει τις εξουσίες της ίδιας της διακυβέρνησης. Αυτό επιτυγχάνεται με την διάκριση των εξουσιών σε επιμέρους εξουσίες (νομοθετική, δικαστική, εκτελεστική).

       Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία αποτελεί το πλέον φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης, καθώς συνδυάζει τον πολιτικό πλουραλισμό, το σαφή διαχωρισμό κράτους και πολιτών και την πολιτική ισότητα (ένας άνθρωπος-μία ψήφος-μία αξία).

Το «ελάχιστο κράτος» ή το «κράτος τίγρη» αποτελεί το ιδεώδες κράτος των νεοφιλελεύθερων. Το κράτος για τους νεοφιλελεύθερους δεν είναι παρά ένα προστατευτικό σώμα, με κύρια λειτουργία του την παροχή ενός πλαισίου ειρήνης και κοινωνικής τάξης, εντός του οποίου οι πολίτες μπορούν να ζουν τη ζωή τους όπως οι ίδιοι νομίζουν καλύτερα. Το νεοφιλελεύθερο κράτος λειτουργεί σαν νυχτοφύλακας, ο οποίος καλείται να δράσει μόνο όταν απειλείται η τάξη.
Στο «ελάχιστο» κράτος ή «κράτος-νυχτοφύλακα» αρμόζουν, κατά τους νεοφιλέλευθερους,  μόνο τρεις κύριες λειτουργίες:

Πρώτον και κύριο, το κράτος υπάρχει για να διατηρεί την τάξη στο εσωτερικό.

Δεύτερον, διασφαλίζει ότι τηρούνται τα συμβόλαια και οι οικειοθελείς συμφωνίες μεταξύ ιδιωτών και,

Τρίτον, παρέχει προστασία από εξωτερικές επιθέσεις.

Ο θεσμικός μηχανισμός ενός ελάχιστου κράτους περιορίζεται επομένως σε ένα αστυνομικό σώμα, ένα δικαστικό σύστημα και κάποιου είδους στρατό. Οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, ηθικές και άλλες αρμοδιότητες ανήκουν στο άτομο και αποτελούν έτσι αναπόσπαστο τμήμα της κοινωνίας των πολιτών.

       Για τους νεοφιλελεύθερους το κράτος θα πρέπει να ενισχύει το δικαίωμα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας καθώς και τους θεσμούς που εξασφαλίζουν την απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών και του εμπορίου. Η κρατική παρέμβαση στο εμπόριο και στην ελεύθερη αγορά θεωρείται τροχοπέδη που μειώνει τον ανταγωνισμό, την αποδοτικότητα και την παραγωγικότητα.

       Ο νεοφιλελευθερισμός «μισεί» το κράτος πρόνοιας. Θεωρεί πως η υγειονομική/νοσοκομειακή περίθαλψη , η εκπαίδευση, η κοινωνική ασφάλιση, η κοινωνική μέριμνα των αδύναμων κ.λ.π.  δεν αφορούν το κράτος, αλλά τους ίδιους τους πολίτες, οι οποίοι πρέπει να φροντίζουν και να μεριμνούν για την ευημερία τους και την εξασφάλισή τους.

       Ο Νεοφιλελευθερισμός είναι βαθύτατα καχύποπτος με τους δημοκρατικούς θεσμούς. Η διακυβέρνηση με βάση την αρχή της πλειοψηφίας είναι μια εν δυνάμει απειλή για τα ατομικά δικαιώματα και τις συνταγματικές ελευθερίες. Γι αυτό ευνοεί μια διακυβέρνηση, από τεχνοκράτες και ελίτ. Η διακυβέρνηση αυτή θα λειτουργεί με εκτελεστικές διαταγές και δικαστικές αποφάσεις των ισχυρότατων οικονομικών θεσμών, του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Παγκόσμιας Τράπεζας και της Δια-Αμερικανικής Τράπεζας Ανάπτυξης και όχι με τις δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

Πηγή: Andrew Heywood, «Πολιτικές Ιδεολογίες»