Οι Έλληνες της Βενετίας πριν και μετά την άλωση του 1453

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΠΟ 30: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

 3η Γραπτή Εργασία της Ζαράγκα Καλλιόπης

ΘΕΜΑ: «Οι Έλληνες της Βενετίας πριν και μετά την άλωση του 1453»

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

Campo dei Greci  Το «Περιβόλι των Ελλήνων»

Διεκδικήσεις προνομίων και αυτοοργάνωση

Επίλογος

                                                                                                                  

Ø Εισαγωγή

        Η βενετική επαρχία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας χρονολογείται από το μεσημέρι της 25^ης Μαρτίου του 421μ.Χ. Ο «αξιέπαινος» λαός των Βενετών εποίκισε, μετά από την καταστροφή της Ακυληίας από τους Γότθους, στα διάσπαρτα νησιά της ελώδους λιμνοθάλασσας, ανάμεσα στους πρόποδες των Άλπεων και του ποταμού Πάδου, με την προσδοκία να επιβιώσουν ψαρεύοντας και συλλέγοντας αλάτι. Στα τέλη του 7^ου αιώνα οι διάσπαρτες αποικίες συνενώθηκαν και σχημάτισαν τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας (Serenìsima Repùblica Vèneta), ένα ανεξάρτητο και πανίσχυρο ναυτικό κράτος, του οποίου η ιστορική διάρκεια ήταν όση και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, 1100 χρόνια, και σε παράλληλη, σχεδόν, περίοδο με αυτό. Όλα αυτά τα χρόνια διαφαίνεται η επιρροή του ελληνικού στοιχείου στη ζωή των Βενετών , καθώς και οι σχέσεις αλληλεξάρτησης Βυζαντίου-Βενετίας. Οι Βενετοί δόγηδες επιδιώκουν επιγαμίες με βυζαντινές αρχόντισσες και μεταφέρουν βυζαντινούς τίτλους και συνήθειες στις αυλές τους. (Nicol,2010:21-24 & 43-47, Μαλτέζου,1998 σελ. 11-22 )

        Από το 10^ο αιώνα παρατηρείται μια έντονη κινητικότητα του ελληνικού στοιχείου στην πόλη των Δόγηδων. Έλληνες τεχνίτες και καλλιτέχνες προσκαλούνται από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, προκειμένου να αναλάβουν την οικοδόμηση και διακόσμηση σημαντικών κτηρίων και να προσφέρουν τις γνώσεις τους στη δημιουργία σπουδαίων έργων τέχνης (elliniki-koinotita-venetias*), ενώ μετά την Δ΄ Σταυροφορία καταγράφεται η έντονη παρουσία Ελλήνων εμπόρων. Από την άλωση της Πόλης και μετά το μεταναστευτικό κύμα των Ελλήνων, ως ήταν φυσικό, διογκούται και ο ελληνικός πληθυσμός της Βενετίας, το 1478, αριθμεί πάνω από 4000 άτομα. Πλέον η Γαληνοτάτη βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της ελληνικής διασποράς και συνιστά την έδρα της ελληνικής παροικίας στη Δυτική Ευρώπη μέχρι το 1797, οπότε η είσοδος του Ναπολέοντα στη Βόρεια Ιταλία και η συνθήκη του Καμποφόρμιο, σήμαναν την κατάλυση της υπερχιλιετούς Δημοκρατίας της Βενετίας. (Αρτέμη, Ανακτήθηκε στις 02/03/2019 από http & Geanakoplos Ανακτήθηκε στις 02/03/2019 από http)

         Οι προσπάθειες ενσωμάτωσης των Ελλήνων στη βενετική κοινωνία, ο τρόπος αυτοοργάνωσής τους, η ανάπτυξή τους σε ανεξάρτητη και ισχυρή κοινότητα, η διατήρηση της ταυτότητάς τους, η οικοδόμηση ναού για τις θρησκευτικές τους ανάγκες, οι επαγγελματικές και οικονομικές τους δραστηριότητες, η δράση των λογίων και γενικά των εξεχουσών προσωπικοτήτων της ελληνικής κοινότητας είναι τα ζητήματα που καλούμαστε να αναδείξουμε μέσα από αυτή την εργασία.

Ø  Campo dei Greci  Το «Περιβόλι των Ελλήνων»

        Δεν είναι τυχαίες οι ονομασίες Rio dei Greci, το «κανάλι των Ελλήνων» και Campo dei Greci το «περιβόλι των Ελλήνων», πολύ κοντά στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, στο κέντρο δηλαδή της Βενετίας. Αντίθετα μαρτυρούν όχι απλά την παρουσία του ελληνικού στοιχείου, αλλά τη σφραγίδα των Ελλήνων μετοίκων και προσφύγων από την Ελλάδα και την αλωμένη Κωνσταντινούπολη. (elliniki-koinotita-venetias,ανακτήθηκε στις 02/03/2019 από http) Όπως ήδη αναφέραμε, η ελληνική παρουσία ήταν έντονη από το 10^ο αιώνα, καθώς Έλληνες τεχνίτες και καλλιτέχνες, προσκεκλημένοι της Γαληνοτάτης, προσφέρουν τις γνώσεις τους και τη δημιουργική φαντασία τους στην οικοδόμηση σπουδαίων έργων τέχνης, σημαντικών μνημείων και κτηρίων.

        Ο «αξιέπαινος» (Nicol,2010:21) λαός των Βενετών αναπτύσσεται, μέσα σε τρεις αιώνες από την εποίκησή του στην ελώδη βυζαντινή λιμνοθάλασσα, σε ναυτική και εμπορική δύναμη και καθίσταται πόλος έλξης για τον εγγενή ναυτικό και εμπορικό χαρακτήρα των Ελλήνων. Μετά την Δ΄ Σταυροφορία, 1204, η ελληνική παρουσία έχει μια σαφή ανοδική πορεία, καθώς Έλληνες έμποροι και ναυτικοί δημιουργούν εμπορικές επιχειρήσεις και ασχολούνται με το διακομιστικό εμπόριο, ανοίγοντας το δρόμο για μαζικότερες μετοικήσεις Ελλήνων στην Πόλη των Δόγηδων. Σημαντικός παράγοντας, της ολοένα και μεγαλύτερης κινητικότητας και προσέλευσης των Ελλήνων στη Βενετία, αποτελεί η δυνατότητα της ελεύθερης μετακίνησής τους από τις ενετοκρατούμενες περιοχές. Αυτό καθίσταται κατανοητό καθώς παρατηρούμε πως η πλειονότητα των Ελλήνων που δραστηριοποιούνται και προοδεύουν στη Βενετία, προέρχονται από αυτές τις περιοχές, Κρήτη, Επτάνησα, Πελοπόννησος... (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 1977: 238-239).

        Το 13^ο και 14^ο αιώνα η Βενετία καθίσταται πόλος έλξης για τους Έλληνες λογίους, ιδιαίτερα μάλιστα μετά τη Σύνοδο της Φερράρας, το 1438. Η μεγαλοπρεπής και εντυπωσιακή υποδοχή της ελληνικής αντιπροσωπίας στη Βενετία, κατέδειξε τη διαρκή εκτίμηση των Βενετών για το βυζαντινό πολιτισμό, με αποτέλεσμα τη συρροή και μόνιμη εγκατάσταση στη Βενετία Ελλήνων λογίων και αργότερα, ιδιαίτερα μετά την Άλωση, πολλών σημαντικών Ελλήνων. Οι Έλληνες λόγιοι   συνέβαλαν στη διάδοση της ελληνικής παιδείας και των ελληνικών γραμμάτων και, κατ’ επέκταση, στη γενικότερη ανάπτυξη των ελληνικών σπουδών, καθώς εργάστηκαν συστηματικά και με υπέρμετρο ζήλο για την έκδοση και διάδοση ελληνικών βιβλίων. Το 1471 εκδίδεται στη Βενετία το πρώτο ελληνικό βιβλίο, «η Γραμματική» του Χρυσολωρά και από το 1496 και μετά εκδίδονται έργα των κλασικών της αρχαιότητας, μια δραστηριότητα που διατηρήθηκε για περίπου πέντε αιώνες. (Nicol, 2010:467-468, Geanakoplos, Αρτέμη) Χαρακτηριστική και σίγουρα όχι τυχαία η απόφαση του Βησσαρίωνα να κληροδοτήσει στη δημοκρατία της Γαληνοτάτης τη συλλογή του, 1000 χειρόγραφα Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων, τα οποία αποτελούν τον πυρήνα της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης, ώστε να διασφαλιστεί η προστασία αυτού του θησαυρού και να είναι πάντα διαθέσιμος στους Έλληνες και τους Λατίνους. Η κίνησή του αυτή καταδεικνύει τη σημασία της Βενετίας για τους απάτριδες και κατακτημένους από τον οθωμανικό ζυγό Έλληνες, αναδεικνύοντάς την σαν την «ελληνικότερη» από τις ιταλικές πόλεις, την πόλη που ο ίδιος θα διάλεγε για πατρίδα του, καθώς, σύμφωνα με την επιστολή του, το 1468, στο δόγη Μώρο: «Venetiae quasi alterum Byzantium», η Βενετία είναι ένα άλλο Βυζάντιο. (Βαλλιάνος,2001:62-63)

Ø Διεκδικήσεις προνομίων και αυτοοργάνωση

       

        Οι ελληνικοί πληθυσμοί, μετά την άλωση της Πόλης, πανικόβλητοι από τις σταδιακές τουρκικές καταλήψεις σε ολόκληρη την ελληνική χερσόνησο, τους τουρκικούς εποικισμούς, τους αναγκαστικούς εξισλαμισμούς και τις αιχμαλωσίες αναζητούν ασφαλή διαβίωση στις ενετοκρατούμενες περιοχές, στη Δυτική Ευρώπη και στις ιταλικές πόλεις. Η Βενετία αποδεικνύεται το αποκούμπι του ελληνισμού, καθώς ήδη είχε δημιουργηθεί και εγκατασταθεί ένας μικρός ελληνικός πυρήνας, η ελληνική παροικία, η κουπαστή που πάνω της οι Έλληνες κρατιούνται γερά, εργάζονται , προοδεύουν  και κυρίως  κρατούν ελεύθερο και ανυπότακτο το ελληνικό πνεύμα τους. (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 238-239) Όμως, αν και η ελληνική παροικία έχει αποφασιστική συμβολή στην πνευματική, εμπορική και οικονομική ανάπτυξη της Βενετίας, αν και οι δύο λαοί διακρίνονται από τα κοινά χαρακτηριστικά του ανήσυχου και δημιουργικού εμπορικού πνεύματος, αν και η ανάθεση μελετών σημαντικών έργων σε Έλληνες αρχιτέκτονες από τη Γαληνοτάτη, φανερώνουν την ανάπτυξη στενών σχέσεων ανάμεσα στους Έλληνες και τις Βενετικές αρχές, ωστόσο η διαβίωσή τους έρχεται αντιμέτωπη με αρκετά προβλήματα, μαρτυρώντας «αμοιβαία αντιπάθεια». Μια αντιπάθεια που εδράζεται, στην κερδοσκοπία των Βενετών και  στη θρησκευτική διαφορετικότητα των δύο λαών και που υποχωρεί μεν μπροστά στον κοινό θρήνο της απώλειας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της αναγκαιότητας συνύπαρξής τους, οδηγώντας τους δύο λαούς σε πολιτισμική ώσμωση, αλλά που ποτέ δεν εξαλείφεται, τουναντίον διακρίνεται από αμοιβαία αντιπάθεια, έλλειψη κατανόησης και διατήρηση αποστάσεων. (Nicol, 2010:519, 520-521)

        Το βασικό μέλημα των Ελλήνων και η πρωταρχική τους διεκδίκηση είναι το δικαίωμα στην ελεύθερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων τους. Στη διεκδίκησή τους αυτή αντιμετωπίζουν πολλά εμπόδια, καθώς αντιμετωπίζονται ως ουνίτες και σχισματικοί. Αναγκάζονται λοιπόν για σειρά δεκαετιών να εκκλησιάζονται κρυφά, όπως οι πρώτοι χριστιανοί, σε σπίτια, μέχρι που τελικά, το 1470, η Σύνοδος της Φλωρεντίας τους επιτρέπει να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα στο παρεκκλήσι του Αγίου Βλασίου στη Βενετία. (Nicol, 2010:514)

        Αδυνατώντας να δώσουν μια πιο ουσιαστική λύση πάνω σε αυτό το ζήτημα, στρέφονται σε άλλες διεκδικήσεις, επίσης σημαντικές και καθοριστικές για την παροικία τους. Το Νοέμβριο του 1494 ζητούν να τους αναγνωριστεί το δικαίωμα σύστασης νόμιμης οργάνωσης, μιας αδελφότητας Ελλήνων που θα μπορεί να υποστηρίζει συλλογικά τα αναδυόμενα ή υφιστάμενα προβλήματα των μόνιμων ή και προσωρινών κατοίκων  της ελληνικής παροικίας. Το αίτημά τους γίνεται αποδεκτό κι έτσι ιδρύεται η Ελληνική Αδελφότητα, με την επωνυμία San Nikolo, «υπό τη σκέπη του Αγίου Νικολάου» μια φιλανθρωπική και θρησκευτική κοινότητα, με κύριο αντικείμενό της την διεκδίκηση των προνομίων και την προώθηση των συμφερόντων της ελληνικής κοινότητας. Με την ίδρυση της Ελληνικής Αδελφότητας γίνεται για πρώτη φορά η επίσημη αναγνώριση της νομιμότητας της ελληνικής παροικίας από τη Βενετία, και αποτελεί την πλέον σημαντική στιγμή στην ιστορία της.  (Nicol, 2010:515)

        Η Ελληνική Αδελφότητα συνέχισε τον αγώνα διεκδίκησης για την ανέγερση ενός ορθόδοξου ναού. Αυτή τη φορά ο αγώνας αυτός της ελληνικής κοινότητας είχε αίσιο αποτέλεσμα, καθώς τα μέλη της Αδελφότητας (ναυτικοί, έμποροι και στρατιώτες που είχαν διακριθεί για την ανδρεία τους) έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης εκ μέρους των Βενετών. Έτσι το 1536 τους δίνεται η πολυπόθητη άδεια και ξεκινά η ανέγερση του ορθόδοξου ναού του Αγίου Γεωργίου στην πλατεία Campo dei Greci, του αρχαιότερου ναού της ελληνικής διασποράς στη Δυτική Ευρώπη, με τον όρο η λειτουργία να γινόταν μεν στην ελληνική γλώσσα, αλλά σύμφωνα με το λατινικό δόγμα. Όμως το 1577 η βενετική κυβέρνηση επιτρέπει την υπαγωγή της ελληνικής εκκλησίας στη δικαιοδοσία του Ορθόδοξου Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης. (Nicol, 2010:515)

        Η σύσταση της Ελληνικής Αδελφότητας, σημείο αναφοράς για τους Έλληνες στη νέα πατρίδα τους, τη Βενετία, καθώς και η ανέγερση του ναού του Αγίου Γεωργίου φανερώνουν τον προοδευτικό και δυναμικό χαρακτήρα των Ελλήνων της Βενετίας, ενός λαού που έχει χάσει μεν την πατρίδα του αλλά πασχίζει και αγωνίζεται να διατηρήσει τη θρησκεία των πατέρων του και κατ’ επέκταση την εθνική του ταυτότητα. (Geanakoplos)

Ø Επίλογος

        Λόγιοι, καλλιτέχνες, τεχνίτες, ναυτικοί και έμποροι εγκαθίστανται από τις αρχές του 11^ου αιώνα στη Βενετία και διαμορφώνουν μια μικρή παροικία, την ελληνική παροικία. Το αναπτυγμένο εμπορικό πνεύμα των δύο αυτών ναυτικών λαών, καθώς και η μοναδική τους ευαισθησία στα Γράμματα και τις Τέχνες είχε ως αποτέλεσμα την καλλιέργεια και δημιουργία δεσμών, οι οποίοι οδήγησαν σε μια ενδιαφέρουσα πολιτισμική ώσμωση. Απ’ τη μια η βυζαντινή κερδοσκοπία και εκμετάλλευση, καθώς και η διαφορετική θρησκευτικότητά τους , είχαν δημιουργήσει μια «αμοιβαία αντιπάθεια» μεταξύ τους. Απ΄την άλλη ο κυρίαρχος οθωμανικός φόβος της εποχής και τελικά ο κοινός θρήνος για  την απώλεια του Βυζαντίου, αναδεικνύει τη Βενετία ως το αποκούμπι των Ελλήνων προσφύγων. Η Βενετία, αυτή τη δύσκολη περίοδο για τους Έλληνες, τους προσφέρει την κουπαστή που χρειάζονται για να στηριχθούν, ώστε να παλέψουν, να διεκδικήσουν, να  οραματιστούν, να δημιουργήσουν, να μεγαλουργήσουν, μα πάνω απ’ όλα να κρατήσουν ελεύθερο, αδούλωτο και ανυπότακτο το ελληνικό πνεύμα. 

Βαθμός: 8,00

Βιβλιογραφία

 Nicol, D., Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου, Εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2010.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ι΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1977.

Μαλτέζου Χρ., Η Βενετία των Ελλήνων, Εκδ. Έφεσος, Αθήνα 1998.

Ἀρτέμη Ε., «Η ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΕ ΤΟΥΣ ΒΕΝΕΤΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ ΔΥΤΙΚΟΥΣ ΕΥΡΩΠΑΙΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟ 13ο – 18Οο  ΑΙΩΝΑ»  http://users.sch.gr/amalsk/Arheio/14Issue/4Venetoi.pdf

Geanakoplos D., http://www.myriobiblos.gr/texts/english/geanakoplos_colony.html

https://www.greecewithin.com/gr/arthra/132-elliniki-koinotita-venetias-prin-apo-to-10-aiona