Ο Ρουσσώ και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση

ΕΠΟ 32/ 3^η γραπτή εργασία 2018

της  Ζαράγκα Καλλιόπης

ΘΕΜΑ

Η νεωτερική συμβολή του Ρουσσώ στον αιώνα των Φώτων: οι ιδέες του για την εκπαιδευτική και κοινωνική μεταρρύθμιση.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

v  Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΩΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟ ΑΓΑΘΟ

v   ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ

Ο πρωτοπόρος στοχαστής της βιωματικής μάθησης    

v  «ΑΙΜΙΛΙΟΣ»

Από το πρώτο κλάμα μέχρι την ωριμότητα

1.      Η ηλικία της φύσης (πρώτο βιβλίο)

2.      Η γοητεία της ανάπτυξης μέσα στη φύση (δεύτερο βιβλίο)

3.      Λίγες γνώσεις, αλλά αληθινά δικές του (τρίτο βιβλίο)

4.      Η ολοκλήρωση της οντότητας (τέταρτο βιβλίο)

5.      Η επιλογή της συζύγου (πέμπτο βιβλίο)

v  Ο «Αιμίλιος» ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

           

Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΩΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟ ΑΓΑΘΟ

«Παιδεία δε των εν ημίν μόνον εστί αθάνατον και θείον». (Μόνο η παιδεία από τα αγαθά μας είναι αθάνατη και θεϊκή), Πλούταρχος , Ηθικά-Περί παίδων αγωγής

     Η παιδεία, όρος με ευρεία σημασία που με τη στενή του έννοια δηλώνει την παροχή εκπαίδευσης μέσα από τη σχολική εκπαίδευση, ενώ με την ευρύτερη το πνευματικό υπόβαθρο, την ηθική εξύψωση του ανθρώπου, είναι ένα από τα ζητήματα με το οποίο έχουν ασχοληθεί και εκφράσει ιδέες και απόψεις διανοούμενοι και παιδαγωγοί από την αρχαιότητα. Στη μακραίωνη  ιστορία της ανθρώπινης δραστηριότητας, σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής, η παιδεία κατέχει σημαντικό ρόλο για την ανθρώπινη διανόηση καθώς, παράλληλα με την απόχτηση της ολοκληρωμένης μόρφωσης, με τα σχολικά εκπαιδευτικά προγράμματα, καταχτιέται μέσω αυτής η αρετή και κατ’ επέκταση η ευδαιμονία και καθιστά τον άνθρωπο μια ολοκληρωμένη προσωπικότητα. Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες συνέλαβαν την ευρεία αυτή έννοια της παιδείας και την ταύτισαν με τον πολιτισμό, τις πνευματικές αξίες και τις τέχνες.   

     Το 18^ο αιώνα, ή αιώνα των Φώτων, «siècle des lumieres», διαμορφώνεται στον ευρωπαϊκό χώρο, με κέντρο ανάπτυξης τη Γαλλία,  το ιδεολογικό και πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού. Οι διανοούμενοι του Διαφωτισμού διακηρύσσουν με τόλμη τις θέσεις του για ελευθερία του στοχασμού και της κριτικής σκέψης, με βάση τον ορθό λόγο, και αμφισβητούν κάθε λογής αυθεντία. Στη θέση των  δεισιδαιμονιών και των προκαταλήψεων των μεσαιωνικών χρόνων δίνεται ώθηση στην επιστήμη και στην πρόοδο και το πνεύμα του Ορθού Λόγου εναντιώνεται στον αυταρχισμό της απολυταρχίας της Εκκλησίας, διακηρύσσοντας την ανεξιθρησκεία αντί του δογματισμού. Η εκπαίδευση θεωρείται για τους Διαφωτιστές το μέσο για την πρόοδο του ανθρώπου, αφού αυτή διασφαλίζει τη συνεχή πρόοδό του και παίζει αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία μιας υγιούς κοινωνίας. Κυρίαρχη θέση ανάμεσά τους κατέχει ο πλέον γνωστός φιλόσοφος του κινήματος του Διαφωτισμού, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ.  (Γκότσης,σελ.113,115).

     ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ

Ο πρωτοπόρος στοχαστής της βιωματικής μάθησης

«Μόνο ό,τι δέχθηκες με την ψυχή σου, μόνο αυτό μαθαίνεις και ενσωματώνεις στη ζωή σου και το χαρακτήρα σου» (Dewey,1927).

     Η παιδαγωγική σκέψη του Ρουσσώ ήταν ριζοσπαστική και πρωτοπόρα για την εποχή του. Στηρίζεται στη βιωματική και εμπειρική μάθηση και αποτελεί, τρόπον τινά, τον μακρινό παππού των Πεσταλότσι, Μοντεσσόρι και άλλων παιδαγωγών. Ο Ρουσσώ υποστηρίζει πως ο δάσκαλος δεν πρέπει να λειτουργεί απέναντι στο μαθητή του ως αυθεντία, αλλά να ενεργοποιεί τη σκέψη του, θέτοντάς του ερωτήματα και δείχνοντάς του την πορεία που πρέπει να ακολουθήσει ώστε να ερευνά  και να βρίσκει τις απαντήσεις (Γκότσης, σελ.117).

     Ο Ρουσσώ, το 1762, γράφει το έργο του «Αιμίλιος» ή «περί Αγωγής», καταστάλαγμα των παιδαγωγικών του αντιλήψεων. Ο «Αιμίλιος», λογοτεχνικό έργο ως προς τη μορφή, στην πραγματικότητα είναι μια παιδαγωγική πραγματεία, που κηρύσσει μια πραγματική παιδαγωγική επανάσταση. Ο Ρουσσώ με τον «Αιμίλιο» καταφέρνει ένα βαρύ πλήγμα στην κατεστημένη μόρφωση, θεωρώντας αποστολή της εκπαίδευσης το να μαθαίνουν οι νέοι να σκέπτονται και όχι να υπακούουν τυφλά. Η αυταρχική σχέση μεταξύ γονιού ή δασκάλου και παιδιού πρέπει κατά τον Ρουσσώ να καταργηθεί, ώστε το παιδί να μπορέσει, ελεύθερο από κάθε καταπίεση, να εκπαιδευτεί με βάση τις προσωπικές του εμπειρίες. Επιπλέον, κατά τον Ρουσσώ, η μόρφωση δεν είναι αρκετή για να δημιουργήσει σωστούς ανθρώπους και πολίτες παρά μόνο αν συνοδεύεται και από ηθική διαπαιδαγώγηση. Η ηθική αυτή διαπαιδαγώγηση έχει οπωσδήποτε κάποια θρησκευτική βάση, αλλά δεν απορρέει υποχρεωτικά από κάποιο θρησκευτικό δόγμα ή μορφή λατρείας (Γκότσης, σελ.115-116).

     Στον «Αιμίλιο» ο Ρουσσώ δέχεται την ύπαρξη του Θεού, τον οποίο αναγνωρίζει ως υπέρτατο ηθικό νομοθέτη και ως δημιουργό της φύσης, δίνει όμως μεγαλύτερη σημασία  στην ύπαρξη του θρησκευτικού συναισθήματος και στην εσωτερική φωνή της συνείδησης του καθενός και όχι σε κάποιο ανώτερο ον ή φωτισμένο νου. Οι άνθρωποι πρέπει να έχουν την ελευθερία να πιστεύουν χωρίς συγκεκριμένο δόγμα και χωρίς ιεροτελεστίες. Οι θέσεις του αυτές προκάλεσαν την αντίδραση τόσο των Γάλλων καθολικών όσο και των Ελβετών διαμαρτυρομένων, οι οποίοι κατέκριναν τον «Αιμίλιο» και καταδίωξαν τον συγγραφέα του (Γκότσης, σελ.116 και Ρουσσώ, τομ. α΄,σελ.17).

            «ΑΙΜΙΛΙΟΣ»

Από το πρώτο κλάμα μέχρι την ωριμότητα

Ο «Αιμίλιος» αποτελείται από πέντε βιβλία που το καθένα απ αυτά πραγματεύεται και ένα διαφορετικό παιδαγωγικό θέμα ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Ξεκινά, με το πρώτο βιβλίο, από τη βρεφική ηλικία και ολοκληρώνεται με το πέμπτο με την ηλικία της επιλογής συζύγου και του γάμου που τοποθετείται στα 20 με 25 χρόνια.

1)      Η ηλικία της φύσης (πρώτο βιβλίο)

     Στο πρώτο βιβλίο παρακολουθούμε την αγωγή του Αιμίλου τα τρία πρώτα χρόνια της ζωής του, την «ηλικία της φύσης», όπως την ονομάζει ο Ρουσσώ.  Ο Ρουσσώ θέλει ο Αιμίλιος, αμέσως μετά τη γέννησή του, να απομακρυνθεί από την πόλη και να μεγαλώσει στην εξοχή, να εξοικειωθεί με τη φύση, και να αναπτύξει, χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς και παρεμβάσεις, τη δική του αντίληψη για τις δυνατότητές του για επιβίωση. Παράλληλα, ζώντας μέσα στη φύση θα διατρέφεται απλά και σωστά, ντυμένος με λίγα και απλά ρούχα θα κινείται ελεύθερα κι έτσι θα έχει μια σωστή σωματική και ψυχική ανάπτυξη και σκληραγώγηση που θα τον βοηθήσει να μάθει να επιβιώνει.  Ο ρόλος του παιδαγωγού σε αυτή την πρώτη περίοδο της ζωής του Αιμίλιου είναι να τον επιβλέπει και να εξαλείφει τις όποιες εκδηλώσεις οργής και κακίας από το χαρακτήρα του παιδιού, κάτι που επιτυγχάνεται με την άρνησή του να υποκύπτει και να υποχωρεί στις αυταρχικές απαιτήσεις του, που συνήθως εκφράζονται με κραυγές και κλάματα(Γκότσης, σελ.116 και Ρουσσώ, τομ.α΄, σελ.23-76).

2)      Η γοητεία της ανάπτυξης μέσα στη φύση (δεύτερο βιβλίο)

         Ο Αιμίλος, στα δώδεκα χρόνια του, συνεχίζει να ζει μέσα στη φύση μακριά από τις κακές επιρροές του διεφθαρμένου κόσμου των ενηλίκων. Ελεύθερος, χωρίς το δικαιολογημένο άγχος μιας υπερπροστατευτικής μητέρας των πνιγηρών και γεμάτων κινδύνους πόλεων και χωρίς ένα δάσκαλο και ένα πρόγραμμα διδασκαλίας που θα τον καθηλώνει αρκετές ώρες σε ένα θρανίο, θα απολαμβάνει την παιδική του ηλικία μέσα στην ομορφιά της εξοχής, και θα μαθαίνει, τρέχοντας ανέμελος, να πέφτει και να σηκώνεται και να συνεχίζει να είναι ευτυχισμένος (Γκότσης, σελ.116 και Ρουσσώ, τομ. α΄, σελ. 77-204)

3)      Λίγες γνώσεις, αλλά αληθινά δικές του (τρίτο βιβλίο) 

           Ο Αιμίλιος από τα δώδεκα έως και τα δεκαπέντε χρόνια του αναπτύσσει τη σκέψη του και αποκτά γνώσεις και δεξιότητες με την προσωπική του επαφή με τον κόσμο γύρω του. Προσπαθεί να βρει λύσεις και απαντήσεις στα ερωτήματα και στα προβλήματα τα οποία δημιουργούνται από τις πρακτικές του ανάγκες, αλλά και από την περιέργεια των πραγμάτων γύρω του. Για το Ρουσσώ, σε αυτή την ηλικία ο μαθητής του δεν πρέπει να έχει καμιά άλλη πηγή γνώσης εκτός από τη φύση που τον περιβάλλει και καμιά άλλη διδασκαλία εκτός από αυτή των πραγμάτων γύρω του. « Έτσι αποκτά λίγες γνώσεις, αλλά αληθινά δικές του, τίποτε δεν το μισοξέρει».(Ρουσσώ, τομ.β΄, σελ.48). Ο ρόλος του παιδαγωγού περιορίζεται στο να παρακολουθεί το μαθητή του να ανακαλύπτει τα πράγματα μέσα από την περιέργειά του και τις εμπειρίες του. Το μόνο βιβλίο που θεωρεί ο Ρουσσώ πως μπορεί σε αυτή την ηλικιακή περίοδο να διαβάσει ο Αιμίλιος, είναι «ο Ροβινσώνας», καθώς ο ευρηματικός αυτός ήρωας κατασκευάζει μόνος του ό,τι του είναι απαραίτητο στην καθημερινότητά του (Γκότσης, σελ. 116 και Ρουσσώ, τομ.α΄, σελ.205-270).

4)      Η ολοκλήρωση της οντότητας (τέταρτο βιβλίο) 

           Δρασκελίζοντας το κατώφλι των δεκαέξι χρόνων του ο Αιμίλιος είναι πλέον ένας σκεπτόμενος άνθρωπος και εξελίσσεται σε ένα ον που αναπτύσσει το συναισθηματικό του κόσμο. Είναι μια πολύ σημαντική περίοδος της ζωής του και ο ρόλος του παιδαγωγού γίνεται πλέον ενεργός στη διαπαιδαγώγησή του. Στόχος του παιδαγωγού είναι να προσέξει ώστε η έξαρση των συναισθημάτων να μην εξελιχθεί σε πάθη που θα μπορούσαν να επισκιάσουν την κρίση και τη λογική του. Επίσης θα πρέπει να του καλλιεργήσει την ιδέα του ανθρωπισμού, να τον μάθει να αγαπά τους συνανθρώπους του και να τον διαπαιδαγωγήσει έτσι ώστε να μπορεί να συνυπάρχει αρμονικά μαζί τους και να μην θεωρεί τον εαυτό του μέλος μιας ξεχωριστής κοινωνικής τάξης. Σε αυτό το στάδιο ο Αιμίλος πρέπει «να γνωρίσει τους ανθρώπους, να τους δει να δρουν» (Ρουσσώ, τομ. β΄σελ.48) και να μπορεί να τους κρίνει σύμφωνα με τα έργα τους.

     Η περίοδος αυτή της ωριμότητας είναι κατάλληλη για να έρθει ο Αιμίλιος σε επαφή με τη θρησκεία. Για το Ρουσσώ ο Θεός, «ο μεγάλος παιδαγωγός», δε βρίσκεται στις καθιερωμένες θρησκείες αλλά, ως υπέρτατος ηθικός νομοθέτης, στην συνείδηση του καθενός και στην ελεύθερη φύση ως δημιουργός της.

    Το τέταρτο βιβλίο που πραγματεύεται την ωρίμανση του Αιμίλιου ολοκληρώνεται με την ανάπτυξη του αισθητικού του γούστου. Είναι πλέον η στιγμή που πρέπει να μπει στη μεγαλούπολη και να συναναστραφεί με άλλους ανθρώπους και έτσι να έχει την ευκαιρία  να καλλιεργήσει το αισθητικό του κριτήριο με την επαφή του με το θέατρο, τη μουσική και τη φιλολογία (Γκότσης, σελ.116 και Ρουσσώ, τομ.β΄, σελ.7-222).

5)      Η επιλογή της συζύγου (πέμπτο βιβλίο)

                    

     Η ολοκλήρωση της διαπαιδαγώγησης του Αιμίλιου έχει επιτευχθεί με το τέταρτο βιβλίο. Ο Αιμίλιος είναι πλέον σε ηλικία γάμου, έτοιμος να δημιουργήσει τη δική του οικογένεια. Η επιλογή της κατάλληλης και σωστής συζύγου είναι το αντικείμενο του πέμπτου βιβλίου. Κατά τον Ρουσσώ η εκπαίδευση των κοριτσιών πρέπει να είναι ανάλογη του ρόλου τους ως αρεστής συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς, θεωρώντας περιττή ακόμη και τη γνώση ανάγνωσης και γραφής (Γκότσης, σελ.116 και Ρουσσώ, τομ.β΄, σελ.223-386).

v   Ο «Αιμίλιος» ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

«Ο άνθρωπος γεννήθηκε λεύτερος. Κι όμως σ’ ολόκληρη τη γη είναι αλυσοδεμένος».

      « Αν αληθεύει πως ο άνθρωπος γεννιέται καλός, αλλά οι κακές επιρροές της κοινωνίας είναι αυτές που τον αλλοτροιώνουν και τον κάνουν κακό και μοχθηρό, τότε μέσα απ την εκπαίδευση μπορούμε να δημιουργήσουμε ανθρώπους ολοκληρωμένους, ενάρετες και ικανές  προσωπικότητες να δημιουργήσουν μια καλύτερη κοινωνία». Πάνω σε αυτή τη βασική του ιδέα ο Ρουσσώ δημιουργεί τον «Αιμίλιο» και αναζητεί την καλύτερη εκπαίδευση γι αυτόν. Μια εκπαίδευση που δε θα αλυσωδέσει την ψυχή του με «Λαιστρυγόνες» και «Κύκλωπες» μιας πνιγηρής κοινωνίας. Αναζητεί μια εκπαίδευση που θα τον βοηθήσει να αναπτύξει ομαλά τη σκέψη του και την κριτική του ικανότητα, ώστε να ξεχωρίζει το καλό απ’ το κακό, το ωραίο απ’ το άσχημο, και θα τον οδηγήσει να αυτενεργεί και να δρα, ζώντας αρμονικά με τον εαυτό του και την κοινωνία.

     Η εκπαίδευση που οραματίζεται ο Ρουσσώ για τον Αιμίλιο, πρέπει να είναι « ταιριαχτή στον άνθρωπο και καλά προσαρμοσμένη στην ανθρώπινη καρδιά» (Ρουσσώ, τομ.α΄, σε΄.21). Ο Ρουσσώ θέτει τον ίδιο το μαθητή στο κέντρο της αναζήτησης και του στόχου της (της εκπαίδευσης) και «θέλει» γι’ αυτόν τρεις δασκάλους: τη φύση, που θα τον ολοκληρώσει, με τη σοφία της, σωματικά και θα τον καθοδηγήσει να αναπτύξει τις δυνατότητες και δεξιότητές του, τα πράγματα που θα του δώσουν τις απαραίτητες εμπειρίες για να αναπτύξει τον συναισθηματικό του κόσμο και τον δάσκαλο-παιδαγωγό, που θα τον καθοδηγεί έμμεσα και διακριτικά στη αυθόρμητη ανάπτυξη της όλης προσωπικότητάς του.

v  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

·         Γκότσης Γ., & Συριάτου, Α., Δύο Θεσμοί Διαμορφωτές του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, εκδ. Ε.Α.Π, 2001, Πάτρα.

·         Ρουσσώ Ζαν Ζακ, Αιμίλιος, (τόμοι α΄και β΄) εκδ. Αναγνωστίδης, Αθήνα

          

.